๙. เดือนห้าหน้าร้อน

๙. เดือนห้าหน้าร้อน

‘‘องฺคาริโนทานิ ทุมา ภทนฺเต’’¹

‘‘ยถาปิ รมฺมโก มาโส, คิมฺหานํ โหติ พฺราหฺมณ;

อเต‘ว’ญฺเญหิ มาเสหิ, ทุมปุปฺเผหิ โสภติ’’ฯ²

‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถา ผุสฺสิตคฺเค,

คิมฺหานมาเส ปฐมสฺมึ คิมฺเห’’³

"ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ บัดนี้ หมู่ไม้ทั้งหลาย 

มีดอกและใบมีสีแดงดั่งถ่านเพลิง"¹

"ดูกรท่านพราหมณ์ เดือนห้าในคิมหันตฤดู 

ย่อมสวยงามยิ่งกว่าเดือนอื่นๆ ด้วยต้นไม้และดอกไม้ ฉันใด.“²

"พุ่มไม้ในป่ามียอดอันบานแล้วในเดือนต้นในคิมหันตฤดู ฉันใด"³

(กวิทปฺปณนีติ ๘/๒)

..

ศัพท์น่ารู้ :

องฺคาริโนทานิ ~ องฺคาริโน+อิทานิ  (มีสีดั่งถ่านเพลิง) องฺคาร+อี >  องฺคารี+โย 

อิทานิ (บัดนี้, ตอนนี้) อิม+ทานิ ปัจจัย แปลง อิม เป็น อิ § อิมสฺสิ ถํทานิหโตเธสุ จ. (รู ๒๖๕) 

ทุมา (ต้นไม้ ท.) ทุม+โย 

ภทนฺเต (ท่านผู้เจริญ) ภทนฺต+โย ?

ยถาปิ (แม้ฉันใด) นิบาตบอกอุปมา 

รมฺมโก (น่ารื่นรมย์, เดือนห้า) รมฺมก+สิ 

มาโส (เดือน, มาส) มาส+สิ 

คิมฺหานํ (ฤดูร้อน, คิมหันตฤดู) คิมฺห+นํ, คิมฺหาน+สิ, คิมฺห, คิมฺหาน แปลว่า ฤดูร้อน 

โหติ (ย่อมมี) √หู+อ+ติ ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก, หู-สตฺตายํ ในความมีความเป็น.

พฺราหฺมณ (ดูกรพราหมณ์) พฺราหฺมณ+สิ, อาลปนะ ให้ลบสิวิภัตติ

อเต‘ว’ญฺเญหิ ~ อติ+เอว+อญฺเญหิ, อเตว (ยิ่งนั่นเทียว) อติ+เอว อุปสัค, นิบาต, อญฺญ+หิ > อญฺเญหิ (อื่น) วิเสสนะของ มาเสหิ 

มาเสหิ (กว่าเดือน ท.) มาส+หิ

ทุมปุปฺเผหิ (ด้วยต้นไม้และดอกไม้ ท.) ทุม-ปุปฺผ+หิ 

โสภติ (ย่อมงาม, งดงาม) √สุภ+อ+ติ ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก สุภ-ทิตฺติยํ ในความรุ่งเรือง, -โสภเน ในความสวยงาม.

วนปฺปคุมฺเพ (ในพุ่มไม้ในป่า) วน+ปคุมฺพ > วนปฺปคุมฺพ+สฺมึ 

ยถา (ฉันใด) นิบาติบอกอุปมา 

ผุสฺสิตคฺเค (ที่มียอดบานแล้ว) ผุสฺสิต+อคฺค > ผุสฺสิตคฺค+สฺมึ 

คิมฺหานมาเส (ในเดือนในฤดูร้อน) คิมฺหาน+มาส > คิมฺหานมาส+สฺมึ 

ปฐมสฺมึ (เดือนแรก, เดือนต้น) ปฐม+สฺมึ 

คิมฺเห (ในฤดูร้อน, หน้าร้อน) คิมฺห+สฺมึ

..

¹ ขุ. เถร. ๒๖/๓๗๐ คาถาสุภาษิตของพระกาฬุทายี

² ขุ. ชา. ๒๗/๒๓๖๕ สัมภวชาดก

³ ขุ. ขุ. ๒๕/๗, ขุ. สุ. ๒๕/๓๑๗ รัตนสูตร