๑. เดือนเมษาน่ารื่นรมย์

 ๑. จิตตมาส-เดือนเมษาน่ารื่นรมย์

๑.

จิตฺตสมฺมตมาโส หิ, อเตวญฺเญหิ โสภติ;

รมฺมกมาโส รมฺมมาโส, เตเนว โวหาโร ภวิฯ

๒.

ตสฺมึ สุจิตฺตมาสมฺหิ, นาคทุมา สุปุปฺผเร;

ปุปฺผนฺติ อสนทุมา, วายนฺติ กานเน หิ เวฯ

๓.

สงฺกนฺตมหุสฺสโวปิ, ตมฺหิ มาสมฺหิ วตฺตเต;

คนฺโธทเกหิ อญฺโญญฺญํ, สิญฺจมานา สุโมทเรฯ

ยถาปิ รมฺมโก มาโส, คิมฺหานํ โหติ พฺราหฺมณ;

อเต‘ว’ญฺเญหิ มาเสหิ, ทุมปุเปฺผหิ โสภติฯ

สมฺพุทฺโธ จิตฺตมาสสฺส, กาฬปกฺเข อุโปสเถ;

ปาโตเยว สมาทาย, ปวรํ ปตฺตจีวรํ;

อนุกมฺปาย นาคานํ, นาคทีปมุปาคมิฯ

๑)

แท้จริงเชียว เดือนจิตตมาส (เมษายน) 

เป็นเดือน ๕ เป็นเดือนที่น่ารื่นรมย์

ย่อมงดงามยิ่งกว่าเดือนอื่นๆ นั้นเทียว

สมดังมีความบรรยายเอาไว้ว่า

๒)

ในเดือนเมษานั้น ต้นดอกบุนนาคบานสะพรั่ง

ต้นประดู่ย่อมออกดอกบานไสว ลมพัดกลิ่นหอม

ของดอกไม้โชยกลิ่นหอมไปทั่วป่าแล.

๓)

แม้งานบุญฉลองเทศกาลสงกรานต์

ย่อมเป็นไปในเดือนนี้เช่นกัน,

มหาชนเอาน้ำหอมรดสาดกันและกัน

ย่อมร่าเริงยินดีมีความสุขยิ่งนัก.

(ในพระบาฬีมีหลักฐานว่า)

"ดูกรท่านพราหมณ์ เดือนห้าในคิมหันตฤดู ย่อมสวย

งามยิ่งกว่าเดือนอื่นๆ ด้วยต้นไม้และดอกไม้ ฉันใด.“²

ในวันทำอุโปสถกาฬปักษ์ดิถีแห่งเดือนจิตตมาส
พระพุทธเจ้าผู้ประเสริฐได้ทรงถือเอาบาตรและจีวร
แต่เช้าตรู่นั่นเทียว ได้เสด็จไปสู่นาคทีปที่อยู่ของ

พวกนาคทั้งหลาย เพื่อทรงอนุเคราะห์พวกนาคแล.

(กวิทัปปณนีติ ปณามปฏิญญา ๑-๓)

…..

ศัพท์น่ารู้ :

จิตฺตสมฺมตมาโส (เดือนที่รู้กันดีแล้วว่าจิตรมาส) จิตฺต+สมฺมต+มาส > จิตฺตสมฺมตมาส+สิ 

หิ (จริงอยู่, ที่แท้, จริงอย่างนั้น) นิบาต, 

อเตวญฺเญหิ ~ อติ+เอว+อญฺเญหิ (ยิ่งกว่าด้วยเดือนเหล่าอื่นนั่นเทีย)  

โสภติ (ย่อมงดงาม) √สุภ+อ+ติ ภูวาทิ. กัตตุ.

รมฺมกมาโส (เดือนเมษายน) รมฺมกมาส+สิ

รมฺมมาโส (เดือนที่น่ารื่นรมย์, -ที่ควรรื่นรมย์) รมฺมมาส+สิ

เตเนว ~ เตน+เอว (เพราะเหตุนั้นนั่นเทียว) 

โวหาโร (โวหาร, คำพูด, คำล่ำลือ) โวหาร+สิ

ภวิ (มีแล้ว) √ภู+อิ ภูวาท. กัตตุ. อัชชตนี.

๒.

ตสฺมึ (นั้น) ต+สฺมึ 

สุจิตฺตมาสมฺหิ (ในเดือนที่งดงาม, น่ารื่นเริงใจ) สุจิตฺตมาส+สฺมึ 

นาคทุมา (ต้นนาคพุด, ต้นกากะทิง, กะถินพิมาน) นาคทุม+โย, 

สุปุปฺผเร (เบ่งบาน, บานสะพรั่ง) สุ+√ปุปฺผ+อ+อนฺติ แปลง อนฺติ เป็น เร ได้บ้าง ด้วยมหาสูตร § กฺวจิ ธาตุ ฯ. (รู ๔๘๘) ภูวาทิ. กัตตุ. ปุปฺผ-วิกาเส ในความบาน

ปุปฺผนฺติ (ย่อมบาน, เบ่งบาน) √ปุปฺผ+อ+อนฺติ  ภูวาทิ. กัตตุ.

อสนทุมา (ต้นประดู่) อสน-ทุม+โย, 

วายนฺติ (พัดไป, โชยกลิ่น) √วา+ย+อนฺติ ทิวาทิ. กัตตุ. 

กานเน (ในป่า) กานน+สฺมึ 

หิ เว (นั้นแล, แท้จริงแล) สมูหนิบาต

๓.

สงฺกนฺตมหุสฺสโวปิ (แม้เทศกาลบุญใหญ่คือสงกรานต์) สงฺกนฺต+มหนฺต > มหา+อุสฺสว > สงฺกนฺตมหุสฺสว+สิ, > ..มหุสฺสโว+อปิ ศัพท์เป็นอุปสัค หรือนิบาติก็ว่า

ตมฺหิ (..นั้น) ต+สฺมึ 

มาสมฺหิ (ในเดือน) มาส+สฺมึ 

วตฺตเต (ย่อมเป็นไป) √วตฺตุ+อ+เต ภูวาทิ. กัตตุ.

คนฺโธทเกหิ (ด้วยน้ำอบน้ำหอม ท.) คนฺธ+อุทก > คนฺโธทก+หิ 

อญฺโญญฺญํ (กะกันและกัน) อญฺโญญฺญ+อํ (ทำตัวอย่างไร ?) เห็นบ่อยแต่ อญฺญมญฺญํ 

สิญฺจมานา (รดอยู่, รดน้ำด่ำหัว) สิญฺจมาน+โย 

สุโมทเร (เพลิดเพลินยิ่ง, โมทนายิ่งนัก) สุ+√มุท+อ+อนฺติ แปลง อนฺติ เป็น เร ได้บ้าง § กฺวจิ ธาตุ ฯ. (๔๘๘)

ยถาปิ รมฺมโก มาโส, คิมฺหานํ โหติ พฺราหฺมณ;

อเต‘ว’ญฺเญหิ มาเสหิ, ทุมปุเปฺผหิ โสภติฯ

(คาถานี้อธิบายไปแล้วเมื่อวันก่อน)

สมฺพุทฺโธ (พระสัมพุทธเจ้า) สมฺพุทฺธ+สิ 

จิตฺตมาสสฺส (แห่งเดือนจิตรมาส, เดือนเมษายน) จิตฺตมาส+ส  

กาฬปกฺเข (ข้างแรม, กาฬปักษ์) กาฬปกฺข+สฺมึ 

อุโปสเถ (วันทำอุโปสถ, วัดพระ) อุโปสถ+สฺมึ

ปาโตเยว ~ ปาโต+เอว + ย อาคม (แต่เช้าตรู่นั่นเทียว) 

สมาทาย (ถือเอาแล้ว) สํ+อา+√ทา+ตฺวา+สิ, 

ปวรํ (อันบวร, อันประเสริฐ) ปวร+อํ วิเสสนะของ ปตฺตจีวรํ 

ปตฺตจีวรํ (ซึ่งบาตรและจีวร) ปตฺตจีวร+อํ

อนุกมฺปาย (เพื่อการสงเคราะห์, อนุเคราะห์, เพื่อโปรด)  อนุกมฺป+ส แปลง ส เป็น อาย ได้บ้าง § อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ. (รู ๓๐๔) 

นาคานํ, (แก่นาค, พญานาค ท.) นาค+นํ 

นาคทีปมุปาคมิ ~ นาคทีปํ+อุปาคมิ (เข้าไปแล้วสู่เกาะอันเป็นที่อยู่ของพวกพญานาค) นาคทีป+อํ, อุป+อ+√คมุ+อี > อุปาคมิ ภูวาทิ. กัตตุ. ทีฆะ อ อาคมหน้าธาตุ, รัสสะ อี วิภัตติเป็น อิ.

..

กวิทัปปณนีติ ปณามปฏิญญา คาถา ๑, ๒, ๓ เดือนเมษาน่ารื่นรมย์

วันนี้ ต้องขออภัยที่ค่อนข้างยาววว..คงไม่ต้องอ่านทั้งหมดนะครับ  

ถ้าอ่านทั้งหมด ก็จะเกิดข้อสงสัยมากมาย อาจจะมีคำถามผุดขึ้นมาในใจเป็นร้อย..ขออนุโมทนาครับ พรุ่งนี้กลับมาพบกันใหม่.