๑๐. ผุสสมาส - เดือนมกราคม

๑๐. ผุสสมาส - เดือนมกราคม

๒๘.

มกาเร ผุสฺสมาเสปิ, ปุปฺผนฺติ ปวายนฺติ จ;

สุนีลวลฺลิปุปฺผานิ, ชนมโนหรานิปิฯ

"ส่วน ในเดือนผุสสมาส(เดือนมกราคม) อันเป็นราศีมังกร,

ดอก..สีเขียวจัด เป็นที่ปรารถนาของชนทั้งหลาย

มีดอกบาน และส่งกลิ่นหอมฟุ้งขจรไป.“

๒๙.

เสนาพฺยูหมฺปิ กโรนฺติ, ภูปาลา มฺรนมารฏฺฐิกา;

สปริสา อุทิกฺขนฺติ, หตฺถิอสฺสาทิอาทโยฯ

"พระเจ้าแผ่นดินและข้าราชบริพารผู้ปกครอง

ประเทศพม่า ย่อมจัดขบวนกองทัพสวนสนาม

ร่วมด้วยพสกนิกร เฝ้าชมขบวนช้างและขบวนม้าเป็นต้น.“

๓๐.

ตมฺหิสี อติสีตลมฺปิ, ทกฺขิณายนโกฏิยํ;

อฏฺฐาปุณฺณมทินมฺหิ, สูริโย โลกมานิโตฯ

"ในเดือนมกราคมนั้น ขณะที่อากาศยังหนาวจัดอยู่

ในวันแปดค้ำจนถึงวันเพ็ญ  พระอาทิตย์อันชาวโลกนับถือ 

ย่อมโคจรเอนเอียงไปทางทิศใต้.“

โพธิโต นวเม มาเส, ผุสฺสปุณฺณมิยํ ชิโน;

ลํกาทีปํ วิโสเธตุํ, ลงฺกาทีปมุปาคมิฯ

(ตามตำนานกล่าวว่า)

"ในเดือนที่เก้า หลังจากที่พระองค์ตรัสรู้แล้ว

ณ วันเพ็ญเดือนผุสสมาส พระชินพุทธเจ้า

ได้เสด็จไปยังเกาะลังกา เพื่อทรงโปรด

ชาวเกาะลังกาให้ได้บรรลุธรรม.“

(กวิทปฺปณนีติ ปฏิญญา ๒๘-๓๐)

——

ศัพท์น่ารู้ :

มกาเร ผุสฺสมาเสปิ, (ก็ในผุสสมาส (เดือนมกราคม) อันเป็นราศีมังกร) มการ+สฺมึ > มกาเร (ราศึมังกร), ~ ผุสฺสมาเส+อปิ, ผุสฺสมาส+สฺมึ

ปุปฺผนฺติ ปวายนฺติ จ; (ย่อมมีดอก และฟุ้งไป) √ปุปฺผ+อ+อนฺติ > ปุปฺผนฺติ (ย่อมบาน, ผิดอก, ออกผล), ป+√วา+ย+อนฺติ > ปวายนฺติ (ย่อมฟุ้งขจรไป) 

สุนีลวลฺลิปุปฺผานิ, (ดอกไม้เถามีสีเขียวแก่ ท.) สุนีล (เขียวจัด, เขียวแก่) + วลฺลิ (เครือ, เถาวัลย์) + ปุปฺผ (ดอกไม้) +โย > สุนีลวลฺลิปุปฺผานิ

ชนมโนหรานิปิ (แม้เป็นที่น่าปรารถนาของเหล่าชน) ชน-มโนหร+โย > ชนมโนหรานิ+อปิ

๒๙.

เสนาพฺยูหมฺปิ กโรนฺติ,  (จัดขบวนเสนา, ทำการสวนสนาม) เสนา (กองทหาร, กองทัพ) +พฺยูหํ (กอง, หมู่, กลุ่ม) +อํ > เสนาพฺยูหํ+อปิ, √กร+โอ+อนฺติ > กโรนฺติ (ย่อมกระทำ, ย่อมจัด) ตนาทิ. กัตตุ.

ภูปาลา มฺรนมารฏฺฐิกา; (พระราชาและข้าราชการ ผู้ปกครองแว่นแคว้นประเทศพม่า) ภูปาล (ผู้รักษาแผ่นดิน, พระราชา) + โย > ภูปาลา (พระราชา ท.), มฺรนมา-รฏฺฐิก+โย > มฺรนมารฏฺฐิกา (ผู้ปกครองแว่นแคว้นประเทศพม่า)

สปริสา อุทิกฺขนฺติ, (พร้อมทั้งบริษัท ย่อมเฝ้าดู, เฝ้าชม) ผู้เป็นเป็นไปกับด้วยบริษัท ชื่อว่า สปริสา, อุ+√อิกฺข+อ+อนฺติ + ท อาคม > อุทิกฺขนฺติ (ย่อมมองดู, เฝ้าชม) ภูวาทิ. กัตตุ. 

หตฺถิอสฺสาทิอาทโย (ซึ่งขบวนมีขบวนช้างและขบวนม้าเป็นต้น) หตฺถิอสฺสาทิ+โย

๓๐.

ตมฺหิสี อติสีตลมฺปิ, (ในเดือนมกราคมนั้น อากาศหนาวจัด) ตมฺหิสี ~ ตมฺหิ+อาสิ ? (ไม่ทราบว่าแยกอย่างไร?) อติสีตลํ+อปิ 

ทกฺขิณายนโกฏิยํ; (ที่มุมโคจรไปทางทิศใต้) ทกฺขิณายนโกฏิ+สฺมึ

อฏฺฐาปุณฺณมทินมฺหิ, (ในวันระหว่างแปดค่ำและสิบห้าค่ำ) อฏฺฐา+ปุณฺณม+ทิน > อฏฺฐาปุณฺณมทิน+สฺมึ (ขอแปลเท่าที่คิดได้ก่อน ศัพท์นี้ยังไมชัดเจน ฝากท่านผู้รู้และนักศึกษาช่วยพิจารณาครับ)

สูริโย โลกมานิโตฯ (พระอาทิตย์ อันเป็นที่นับถือของชาวโลก) สูรย+สิ > สูริโย (พระอาทิตย์), โลกมานิต+สิ > โลกมานิโต (อันชาวโลกนับถือแล้ว) ตติยาตัป.

โพธิโต นวเม มาเส, (ในเดือนที่เก้าแต่การตรัสรู) โพธิโต (แต่การตรัสรู้) นวม+สฺมึ, มาส+สฺมึ

ผุสฺสปุณฺณมิยํ ชิโน; (ในวันเพ็ญเดือนยี่ พระพุทธเจ้า, พระชินเจ้า), ผุสฺสปุณฺณมี+สฺมึ, ชิน+สิ

ลํกาทีปํ วิโสเธตุํ, (เพื่อยังลังกาทวีปให้หมดจด, เพื่อโปรดชาวเกาะลังกาให้บรรลุธรรม) ลํกาทีป (ลงฺกาทีป)+อํ, วิ+√สุธ+เณ+ตุํ+สิ > วิโสเธตุํ (เพื่อยัง..ให้สะอาด, เพื่อชำระ..) ภูวาทิ, เหตุกัตตุ.

ลงฺกาทีปมุปาคมิ ~ ลงฺกาทีปํ+อุปาคมิ (ทรงเสด็จไปยังเกาะลังกา) อุป+อา+√คมุ+อี > อุปาคมิ (เข้าไปแล้ว, ไปแล้ว) ภุวาทิ. กัตตุ.

——

วันนี้ ค่อนข้างยาวอีกครั้ง มีหลายศัพท์ที่ไม่อาจอธิบายได้ ด้วยจำกัดทั้งเวลา และความรู้ ขอให้นักศึกษาและท่านผู้รู้ได้โปรดนำไปต่อยอดเอาเองตามอัธยาศัยเถิด.