๑๔.บางอย่างประมาณได้

 

๑๔. บางอย่างประมาณได้

ชลปฺปมาณํ กุมุทฺทนาลํ,

กุลปฺปมาณํ วินโยปมาณํ,

พฺยตฺติปฺปมาณํ กถีตวากฺยํ,

ปถวิยา ปมาณํ ติณมิลาตํฯ

“ก้านของบัว ใช้เป็นเครื่องวัดน้ำ,

กิริยามารยาท เป็นเครื่องวัดตระกูล,

คำพูดจา เป็นเครื่องวัดความฉลาด,

ความเฉาของหญ้า เป็นเครื่องวัดดิน.“

(โลกนีติ หมวดบัณฑิต คาถาที่ ๑๔, ธัมมนีติ ๒๕๓, กวิทัปปณนีติ ๘๕)

..

ศัพท์น่ารู้ :

ชลปฺปมาณํ (ประมาณแห่งนำ้, มีน้ำเป็นประมาณ) ชล+ปมาณ > ชลปฺปมาณ+สิ, วิ. ชลสฺส ปมาณํ = ชลปฺปมาณํ. (ประมาณแห่งน้ำ ชือว่า ชลัปปมาณะ) เป็นฉัฏฐีตัปปุริสสมาส 

กุมุทฺทนาลํ (ก้านบัว) = กุมุท+นาล วิ. กุมุทสฺส นาลํ กุมุทนาลํ แปลว่า ก้านแห่งบัว ชื่อว่า กุมุทนาล, ที่เป็น กุมุทฺท เข้าใจว่า ซ้อน ทฺ มาเพื่อรักษาฉันท์, ในธัมมนีติ เป็น กุมุทนาฬํ

กุมุท (บัว) = กุ+มุท+ณ, วิ. กุยํ ปฐวิยํ โมทตีติ กุมุโท แปลว่า พืชใด ย่อมเบ่งบาน ที่พี้นดิน เหตุนั้น พืชนั้น ชื่อว่า กุมุท (ดูอภิธาน.สูจิ)

กุลปฺปมาณํ (ประมาณแห่งตระกูล) กุล+ปมาณ > กุลปฺปมาณ+สิ

วินโยปมาณํ (ประมาณแห่งวินัย, ประมาณคือมารยาท) วินย+ปมาณ > วินโยปมาณ+สิ, คัมภีร์ธัมมนีติ เป็น กรณกมฺมํ

พฺยตฺติปฺปมาณํ (ประมาณแห่งปัญญา, เป็นประมาณแห่งความฉลาด) พฺยตฺติ+ปมาณ > พฺยตฺติปฺปมาณ+สิ

กถิตวากฺยํ (คำพูดที่สนทนา, ประโยคที่กล่าวแล้ว, คำพูดที่เปล่ง) กถิต+วากฺย > กถิตวากฺย+สิ, คำว่า วากฺยํ (คำพูด, พากย์) มาจาก วจ+ณฺยํ, วิ. วจนียํ วากฺยํ. แปลว่า คำที่ควรกล่าว ชือว่า วากฺย (รู. ๕๕๔)

ปถวิยา (แห่งพื้นดิน) ปถวี+ส อิต. แจกเหมือน อิตถี ศัพท์

ปมาณํ (ประมาณ, เครื่องวัด, ขอบเขต, มาตรฐาน, เหตุ, การนับ)  ปมาณ+สิ, คำว่า ปมาณ (ประมาณ) มาจาก ป+มา+ยุ, วิ. ปมิยตีติ ปมาณํ (สิ่งทีถูกนับ ชื่อว่า ปมาณ) กัมมรูป กัมมสาธนะ.

ติณมิลาตํ (ความเหี่ยวของหญ้า) ติณ (หญ้า) +มิลาต (เหี่ยวแห้ง) > ติณมิลาต+สิ 

..