๑๘.พ่อแม่เป็นศัตรูได้อย่างไร?

๑๘. พ่อแม่เป็นศัตรูได้อย่างไร?

มาตา เวรี ปิตา สตฺรุ, เยน พาเล น สิกฺขิตา;

สภามชฺเฌ น โสภนฺติ, หํสมชฺเฌ พโก ยถาฯ

„มารดาเป็นผู้มีเวร บิดาชื่อว่าเป็นศัตรู 

เพราะไม่ยังบุตรธิดาให้ศึกษาแต่เยาว์วัย,

บุตรทั้งหลายย่อมไม่สง่างามในสังคม, 

ดุจนกกระยางอยู่ท่ามกลางฝูงหงส์ ฉะนั้น.“

(โลกนีติ หมวดบัณฑิต คาถาที่ ๑๘, กวิทัปปณนีติ ๖๔, จาณักยนีติ ๙)

..

ศัพท์น่ารู้ :

มาตา (มารดา, แม่) มาตุ+สิ 

เวรี (ผู้มีเวร) เวรี+สิ

ปิตา (บิดา,​ พ่อ) ปิตุ+สิ

สตฺรุ (ศัตรู) สตฺรุ+สิ

เยน = เยน การเณน (เพราะเหตุใด) ย+นา สัพพนาม, (*เดิมเป็น เกน ได้แก้เป็น เยน ตามในกวิทัปปณนีติและจาณักยนีติ คิดว่าสมควรกว่า.)

พาเล (ในวันอ่อน, วัยเด็ก) พาล+สฺมึ

น (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ

สิกฺขิตา (ศึกษาแล้ว, เล่าเรียนแล้ว) มาจาก สิกฺขิต+โย แปลง โย เป็น อา, ศัพท์ว่า สิกฺขิต มาจาก √สิกฺข+อิ+ต, สิกฺข ธาตุย่อมเป็นไปในอรรถว่าถือเอาวิชา (วิชฺโชปาทานมฺหิ) + อิอาคม + ต ปัจจัย ๆ เป็น อตีตปัจจัยในกิตก์ คือลงอตีตกาล เป็นปัจจัยตัวหนึ่งที่น่าสนใจ และควรรู้วิธีแปลงเป็นรูปต่าง ๆ ขึ้นอยู่กับว่า ต ปัจจัยนี้จะลงหลังธาตุอะไร ถ้าไม่มีการแปลงก็ให้ลง อิ อาคม หรือพูดอีกก็คือ ถ้าลง อิ อาคมก็ไม่ต้องแปลง ต ปัจจัย เช่นศัพท์ว่า สิกฺขิต นี้เป็นต้น

ดูตัวอย่างการแปลง ต ปัจจัย โดยย่อ :

๑. แปลง ต กับที่สุดธาตุเป็น อุตฺถ เช่น วุตฺโถ (อยู่แล้ว) √วส+ต

๒. แปลง ต เป็น ธ เช่น กุทฺโธ (โกรธแล้ว) √กุธ+ต

๓. แปลง ต เป็น อิณฺณ และลบที่สุดธาตุ เช่น ติณฺโณ (ข้ามแล้ว) √ตร+ต

๔. แปลง ต เป็น กฺข, กฺก และลบที่สุดธาตุ เช่น สุกฺโข (แห้งแล้ว) √สุส+ต, ปกฺกํ (สุกแล้ว) √ปจ+ก

๕. แปลง ต เป็น นฺต และลบที่สุดธาตุ เช่น ปกฺกนฺโต (หลีกไปแล้ว) ป+√กมุ+ต

๖. แปลง ต เป็น อุตฺถ และแปลงที่สุดเป็น ฬ เช่น อารูฬฺโห (ขึ้นแล้ว) อา+√รห+ต

๗. แปลง ต กับทีสุดธาตุเป็น ริฏฺฐ เช่น อนุสิฏฺโฐ (สอนแล้ว) อนุ+√สาส+ต

๘. แปลง ต กับที่สุดธาตุเป็น  ฏฺฐ เช่น ตุฏฺโฐ (ยินดีแล้ว) √ตุส+ต

๙. แปลง ต กับที่สุดธาตุเป็น  คฺค เช่น ภคฺโค (หักแล้ว) √ภญฺช+ต

๘. แปลง ต เป็น อินฺน, อนฺน, อีณา และลบที่สุดธาตุ เช่น ภินฺโน (แตกแล้ว) √ภิท+ต, อุปฺปนฺโน (เกิดขึ้นแล้ว) อุ+√ปท+ต, ขีโณ (สิ้นแล้ว) √ขี+ต

สภามชฺเฌ (ในท่ามกลางสภา, ในที่ชุมชน, วงสังคม) สภา+มฺชฌ > สภามชฺฌ+สฺมึ

โสภนฺติ (ย่อมงาม, สง่างาม) สุภ+อ+อนฺติ ภูวาทิ. กัตตุ.

หํสมชฺเฌ (ในท่ามกลางหงส์) หํส+มชฺฌ > หํสมชฺฌ+สฺมึ

พโก (นกกระยาง) พก+สิ

ยถา (ฉันใด, เหมือน) นิบาตบอกการเปรียบเทียบ.

..