๑๙.มันเป็นเอง

 

๑๙. มันเป็นเอง

กณฺฎกํ คิริ โก ติกฺขติ, โก อญฺชนํ มิคกฺขิกํ,

*อุปฺปลํ ปลฺลเล โก สุคนฺธํ, กุลปุตฺตรูโป โก ปวตฺตติ, 

สามํ ภาโว ฯ

“ใครหนอ เหลา ยอดเขาให้แหลม,

ใครหนอ แต้ม ตาเนื้อทรายให้แวววาว,

ใครหนอ แต่งกลิ่นอุบลในสระน้อยให้หอมกรุ่น,

ใครหนอ มีรูปงามดุจกุลบุตร เป็นไปอยู่,

สิ่งทั้งปวง ย่อมเป็นเอง.“ 

(โลกนีติ หมวดบัณฑิต คาถาที่ ๑๙)

..

ศัพท์น่ารู้ :

กณฺฎกํ (หนาม) กณฺฏฺก+อํ

คิริ, คิรึ (ภูเขา) คิริ+อํ

โก (ใคร)  กึ > ก+สิ 

ติกฺขติ (คม, แหลม, เหลา) ติกฺข+อ+ติ ? เคยเห็นแต่ ติกฺข แปลว่า ฉลาด, คม, หลักแหลม. เป็นคุณนาม

อญฺชนํ (ยาหยอดตา, แร่พลวง; ช้างประจำทิศ) อญฺชน+อํ , ศัพท์นี้ ไม่ทราบว่าจะเกี่ยวกันกับดอก อัญชัน หรือเปล่า?

มิคกฺขิกํ (นัยน์ตาของเนื้อทราย) มิค+อกฺขิก > มิคกฺขิก+อํ

อุปฺปลํ (บัว, ดอกบัว) อุปฺปล+อํ, *เดิมเป็น อุปฺปถํ (ทางผิด, นอกทาง) ได้แก้เป็น อุปฺปลํ เพื่อความเหมาะสมกับปริบทในคาถานี้. 

ปลฺลเล (สระน้อย, ทะเลสาบน้อย) ปลฺลล+สฺมึ

สุคนฺธํ (มีกลิ่นหอม) สุคนฺธ+อํ

กุลปุตฺตรูโป (รูปแห่งกุลบุตร, มีรูปงามดุจกุลบุตร) กุล+ปุตฺต > กุลปุตฺต+รูป > กุลปุตฺตรูป+สิ

ปวตฺตติ (เป็นไป, ดำเนินไป, เคลื่นไป, เป็นอยู่, ดำรงอยู่) ป+√วตฺตุ+อ+ติ ภูวาทิ. กัตตุ.

สามํ (เอง) สาม+อํ

ภาโว (ความเป็น, ภาวะ) ภาว+สิ

..