๔๙.คำสัตบุรุษไม่เคยผันแปร

 ๔๙. คำสัตบุรุษไม่เคยผันแปร

อุเทยฺย ภาณุ ปจฺฉิเม, เมรุราชา นเมยฺยปิ,

สีตลา นรกคฺคิปิ, ปพฺพตคฺเค จ อุปฺปลํ,

วิกเส น วิปรีตํ, สาธุวากฺยํ กุทาจนํฯ

“พระอาทิตย์ พึงขึ้นทางตะวันตก,

แม้เขาสุเมรุ พึงน้อมลงมา,

แม้ไฟในนรก พึงดับเย็น,

และดอกบัว พึงบานบนยอดเขา,

คำของสัตบุรุษ ย่อมไม่ผันแปร ในกาลไหน ๆ”

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๔๙, กวิทัปปณีติ ๑๘๓)

..

ศัพท์น่ารู้ :

อุเทยฺย (พึงขึ้น) อุ+√อิ+ท+อ+เอยฺย ภูวาทิ. กัตตุ. ท อาคม

ภาณุ (พระอาทิตย์) ภาณุ+สิ, ภาณุรํสิ แปลว่า แสงตะวัน.

ปจฺฉิเม (ทิศตะวันตะวันตก, ปัจฉิมทิศ, ทิศประจิม) ปจฺฉิม+สฺมึ

เมรุราชา (ภูเขาเมรุราช, เขาสุเมรุ) เมรุ+ราช > เมรุราช+อา

นเมยฺยปิ (แม้พึงน้อม, โอนเอน) นเมยฺย+อปิ, นเมยฺย มาจาก √นมุ+อ+เอยฺย ภูวาทิ. กัตตุ.

สีตลา (ที่เย็น, ความเย็น) สีตล+สิ  เป็นวิกติกัตตาใน นรกคฺคิ 

นรกคฺคิปิ (แม้ไฟในนรก) นรกคฺคิ+อปิ, นรก+อคฺคิ > นรกคฺคิ+สิ = นรกคฺคิ (ไฟนรก) 

ปพฺพตคฺเค (บนยอดแห่งภูเขา, ที่ยอดเขา) ปพฺพต+อคฺค > ปพฺพตคฺค+สฺมึ

จ  (ด้วย, และ) นิบาต

อุปฺปลํ (อุบล, ดอกบัว) อุปฺปล+สิ

วิกเส (พึงบาน) วิ+√กส+อ+เอยฺย ภูวาทิ. กัตตุ.

น (ไม่, หามิได้) นิบาต

วิปรีตํ (วิปริต, ผันแปร, เปลี่ยนไป) วิปรีต+สิ

สาธุวากฺยํ (คำของคนดี, คำพูดของสัตบุรุษ) สาธุ+วากฺยํ > สาธุวากฺย+สิ

กุทาจนํ (ในกาลไหน, ในกาลบางคราว) กึ+ทาจนํ ปัจจัยในอรรถกาลสัตตมี > กุทาจนํ, แปลง กึ เป็น กุ ด้วย จ ศัพท์ในสูตรว่า กุ หึหํสุ จ. (๒๗๒), ในกวิทัปปณนีติ ประโยคสุดท้ายนี้ เป็น  „น วิปริตา สาธุวาจา กุทาจนํ“.

..