๘๗. สิ่งที่ควรจัดการอย่าให้เหลือ

๘๗. สิ่งที่ควรจัดการอย่าให้เหลือ

อิณเสโส อคฺคิเสโส, สตฺรุเสโส ตเถว จ;

ปุนปฺปุนํ วิวฑฺฒนฺติ, ตสฺมา เสสํ น การเยฯ

„หนี้สินที่เหลือ ๑ ไฟที่เหลือ ๑ 

และโรคที่เหลือ ๑ ก็เช่นกัน,

ย่อมจะลุกลามบานปลายไปเรื่อย,

เหตุนั้น จึงควรจัดการอย่าให้เหลือ.“

(โลกนีติ หมวดมิตร คาถาที่ ๘๗, มหารหนีติ ๒๘๔, ธัมมนีติ ๒๓๗, กวิทปฺปณนีติ ๒๔๒, จาณกฺยนีติ ๔๐)

..

ศัพท์น่ารู้ :

อิณเสโส (เศษคือหนี้, เศษแห่งหนี้, หนี้ที่เหลือ, เศษหนี้) อิณ (หนี้) +เสส (เหลือ, เศษ) > อิณเสส+สิ 

อคฺคิเสโส (เศษคือไฟ, เศษแห่งไฟ, ไฟที่เหลือ, เศษไฟ) อคฺคิ (ไฟ, อัคคี) +เสส > อคฺคิเสส+สิ

สตฺรุเสโส (เศษคือศัตรู,​ เศษแห่งศัตรู, โรคที่เหลือ, เศษโรค) โรค (โรค, ความเจ็บป่วย) +เสส > โรคเสส+สิ, ในกวิทัปปณนีติ เป็น โรคเสโส (เศษคือโรค, -ความเจ็บป่วย), ในจาณักยนีติ เป็น พฺยาธิเสโส (เศษคือความเจ็บป่วย) 

ตเถว (เหมือนอย่างนั้นเทียว, เหมือนกัน) ตถา+เอว เป็นสมูหนิบาต 

จ (ด้วย, และ) นิบาต, ในมหารหนีติ เป็น ตโย อิเม (สามอย่างเหล่านี้).

ปุนปฺปุนํ (แล้วๆเล่าๆ, บานปลาย) นิบาต 

วิวฑฺฒนฺติ (ย่อมเจริญ, ออกดอก, ลุกลาม, กำเริบ) วิ+√วฑฺฒ+อ+อนฺติ ภูวาทิคณะ, กัตตุวาจก, บาทคาถาที่ ๓ นี้ในจาณักยนีติ เป็น ปุน จ วฑฺฒเต ยสฺมา (และย่อมจะเจริญอีก เพราะเหตุใด).

ตสฺมา (เพราะเหตุนั้น) สัพพนาม หรือ นิบาต ก็ได้ 

เสสํ (ส่วนเหลือ) เสส+อํ 

น (ไม่, หามิได้) นิบาต 

การเย (ให้กระทำ, ให้จัดการ) √กร+ณย+เอยฺย กิยาทิคณะ เหตุกัตตุวาจก

อนึ่งอาจจะแปลสำนวนให้กระซับ ว่า

„เศษหนี้ ๑ เศษไฟ ๑ และเศษโรค ๑

ทั้งสามนี้ ย่อมลุกลามบานปลายไม่รู้จบ

เหตุนั้น ควรจัดการให้สิ้นซาก.

..