๘๘. คนที่ไม่น่าคบ

๘๘. คนที่ไม่น่าคบ

ปทุมํว มุขํ ยสฺส, วาจา จนฺทนสีตลา,

ตาทิสํ โนปเสเวยฺย, หทเย ตุ หลาหลํฯ

„ไม่ควรคบคนหน้าบานดุจดอกบัว

และวาจาเย็นราวกะไม้จันทน์หอม

เพราะว่าใจของเขา มีพิษร้าย.“

(โลกนีติ หมวดมิตร คาถาที่ ๘๘, ธัมมนีติ ๑๑๑, กวิทัปปณนีติ ๒๔๓)

..

ศัพท์น่ารู้ :

คาถานี้ แบ่งเป็น ๔ ประโยค แปลยกศัพท์พอเป็นตัวอย่าง ดังนี้

๑.) ปทุมํว มุขํ ยสฺส, 

มุขํ อ. ใบหน้า ยสฺส (ปุคฺคลสฺส) ของบุคคลใด ปทุมํ อิว ราวกะว่า ดอกบัว (อตฺถิ) มีอยู่.

๒.) วาจา จนฺทนสีตลา, 

วาจา อ. ถ้อยคำ (ยสฺส ปุคฺคลสฺส) ของบุคคลใด จนฺทนสีตลา (วิย) ราวกะว่า ความเย็นแห่งไม้จันทน์ (อตฺถิ) มีอยู่.

๓.) ตาทิสํ โนปเสเวยฺย, 

(สาธุชโน) อ. คนดี น อุปเสเวยฺย ไม่พึงเข้าไปคบ ตาทิสํ (ปุคฺคลํ) ซึ่งบุคคลผู้เช่นนั้น.

๔.) หทเย ตุ หลาหลํฯ 

ตุ เพราะว่า หลาหลํ อ. พิษร้าย หทเย ในใจ (ตสฺส ปุคฺคลสฺส) ของบุคคลนั้น (โหติ) ย่อมมี.

ปทุมํว ตัดบทเป็น ปทุมํ+อิว, ปทมํ (ดอกบัว, บัวหลวง) ปทุม+สิ นป., อิว (ราวกะ, เพียงดัง) เป็นนิบาตบอกอุปมา

มุขํ (หน้า, ปาก, มุข) มุข+สิ นป. 

ยสฺส (ของผู้ใด) ย+ส สัพพนาม

วาจา (วาจา, คำพูด) วาจา+สิ อิต.

จนฺทนสีตลํ (เย็นเหมือนไม้แก่นจันทน์) จนฺทน (ไม้จันทน์, ต้นไม้จันทน์) +สีตล (ที่เย็น, ที่หนาว)  > จนฺทนสีตล+สิ, จนฺทน (ไม้จันทน์) วิ. จนฺทนํ วิย สีตลํ ยสฺสาติ จนฺทนสีตลา, วาจา (คำพูด ชื่อว่า จนฺทนสีตลา เพราะอรรถว่า มีความเย็นดุจไม้แก่นจันทน์) อุปมาปุพพบท ฉัฏฐีพหุพพีหิสมาส.

ตาทิสํ (ผู้เช่นนั้น) ตาทิส+อํ 

โนปเสเวยฺย ตัดบทเป็น น+อุปเสเวยฺย, น (ไม่, หามิได้, อย่า) เป็นนิบาต, อุปเสเวยฺย (เข้าไปเสพ, เข้าไปหา, คบหา) อุป+√เสว+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก (สัททนีติ ธาตุมาลาเป็น สิ ธาตุ, ส่วนธาตวัตถสังคหะ เป็น เสว ธาตุ)

หทเย (ในใจ,​ ในหทัย) หทย+สฺมึ

ตุ (ส่วนว่า, เพราะว่า) นิบาต

หลาหลํ (มีพิษร้าย) หลาหล+สิ

วาจา (วจ+อ) แปลว่า คำพูด

อภิธาน.ฏีกาและสูจิ วิเคราะห์ว่า วุจฺจเตติ วาจา (คำใดอันเขาย่อมกล่าว เหตุนั้น คำนั้น ชื่อว่า วาจา)

สัททนีติ ธาตุ ตั้งวิเคราะห์ว่า วตฺติ เอตายาติ วาจา (ชนย่อมกล่าวด้วยคำใด เหตุนั้น คำนั้น ชื่อว่า วาจา)

คำไวพจน์ของ คำพูด มี ๑๓ ศัพท์: ภาสิต, ลปิต, ภาสา, โวหาร, วจน, วจ, อุตฺติ, วาจา, คิรา, วาณี, ภารตี, กถิตา, วจี.

ดังปรากฏในอภิธานัปปทีปิกา คาถา ๑๐๕ ว่า

ภาสิตํ ลปิตํ ภาสา, โวหาโร วจนํ วโจ;

อุตฺติ วาจา คิรา วาณี, ภารตี กถิตา วจี.

..