๘๙. สามีที่ไม่ควรคบ

๘๙. สามีที่ไม่ควรคบ

น เสเว ผรุสํ สามึ, น จ เสเวยฺย มจฺฉรึ,

ตโต อปคฺคณฺหํ สามึ, เนว นิคฺคหิตํ ตโตฯ

„ไม่ควรคบเจ้านายที่หยาบคาย,

ไม่ควรคบนายจ้างที่ตระหนี่;

แต่นั้น เจ้านายที่ไม่ยกย่อง,

และเจ้านายที่ข่มขู่ ก็ไม่ควรคบ.“

(โลกนีติ หมวดมิตร คาถาที่ ๘๙, มหารหนีติ ๑๙๔, ธัมมนีติ ๘๙, กวิทัปปณนีติ ๒๔๔)

..

ศัพท์น่ารู้ :

น: (ไม่, หามิได้)  นิบาตบอกปฏิเสธ

เสเว: (เสพ, คบ, คบหา, ร่วมงาน, รับใช้) √เสว+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

ผรุสํ: (หยาบ, คาย, กล้าแข็ง, ดุร้าย) ผรุส+อํ ค. 

สามึ: (เจ้าของ, สามี, นาย) สามี+อํ ป. (ในที่นี้น่าจะหมายถึง เจ้านาย หรือ นายจ้าง), มาจาก สํ+อี ปัจจัยในตทัสสัตถิตัทธิต วิ. สํ ธนํ อสฺสตฺถีติ สามี, ทีฆาทิ, รสฺสนฺเต สามิปิ.

แปลว่า: ทรัพย์ ของเขามีอยู่ เหตุนั้น เขานั้น ชื่อว่า สามี (ผู้มีทรัพย์),(อธิบายว่า)  ให้ทีฆะเป็นต้น, ในเพราะสุดเป็นรัสสะ แม้ศัพท์ว่า สามิ (ก็มี). อภิธาน-ฏีกา คาถา ๗๒๕.

ตมฺปิ ตัดบทเป็น ตํ+อปิ (แม้นั้น) 

มจฺฉรึ (คนตระหนี่, หวงของตน) มจฺฉรี+อํ ป.

ตโต (แต่นั้น, ยิ่งกว่านั้น, นอกจากนั้น) ต+โต อ. (อัพยยศัพท์, นิบาตใช้ในอรรถปัญจมีวิภัตติ)

อปคฺคณฺหํ (ผู้ไม่ยกย่อง, ไม่ชมเชย) น+ปคฺคณฺห > อปคฺคณฺห+อํ, ในธัมมนีติเป็น นิคฺคณฺหิกํ (ผู้ข่มแหง).

เนว (ไม่-, หามิได้นันเทียว) น+เอว สมูหนิบาต

นิคฺคหิตํ (ผู้ข่มแหง, ข่มขู) นิคฺคหิต+อํ,​ ในธัมมนีติ เป็น เนวาปคฺคณฺหิกํ ตัดบทเป็น น+อปคฺคณฺหิกํ (ผู้ไม่ให้การยกย่อง, ไม่ชมเชย, ไม่ให้เกียรติ)

..