๑๐๘. หญิงงามเป็นประธาน

๑๐๘. หญิงงามเป็นประธาน

สรทํ อุตุ กาลานํ, ภริยานํ รูปวตี,

เชฏฺโฐ ปธานํ ปุตฺตานํ, ทิสานํ อุตฺตราทิสาฯ

“บรรดาฤดูทั้งหลาย ฤดูสารท์ เป็นประธาน,

บรรดาภริยาทั้งหลาย ภริยาที่มีรูปงาม เป็นประธาน,

บรรดาบุตรทั้งหลาย บุตรคนโต เป็นประธาน,

บรรดาทิศทั้งหลาย ทิศอุดร เป็นประธาน.“

(โลกนีติ หมวดหญิง คาถาที่ ๑๐๘)

..

ศัพท์น่ารู้ :

สรทํ (สรทฤดู, ฤดูสารท์) สรท+สิ, ส่วนมากเป็น สรโท, ปุงลิงค์. หรือว่า ศัพท์นี้อาจเป็นสมาส กล่าวคือ สรทํอุตุ ก็อาจเป็นได้.

ในอภิธานัปปทีปิกา คาถาที่ ๗๙ แสดงฤดูทั้ง ๖ ไว้ดังนี้.

เหมนฺโต สิริรมุตู, ฉ วา วสนฺโต จ คิมฺหวสฺสานา,

สรโทติ กมา มาสา, เทฺว เทฺว วุตฺตานุสาเรน.

แปลว่า: 

ฤดู ท. มี ๖ ฤดู คือ เหมนฺโต (เหมันต์ ฤดูหนาว), สิริโร (สิริร ฤดูหมอก), วสนฺโต (วสันต์ ฤดูใบไม้ผลิ), คิมฺโห (คิมหะ ฤดูร้อน), วสฺสาโน (วัสสานะ ฤดูฝน), สรโท (สรทะ, สารท์ ฤดูใบไม้ร่วง), แต่ละฤดูแบ่งเป็น ๒ เดือนตามลำดับ.

ส่วนรูปวิเคราะห์ มาในอภิธานัปปทีปิกาฏีกา ดังนี้ว่า

วิ. สรติ ปีฬยติ อสฺมินฺติ สรโท, ตสฺส โทฯ สา สุนขา รมนฺติ เอตฺถาติ วา สรโท, มสฺส โทฯ

แปลว่า: ลมย่อมเสียดแทง คือ เบียดเบียนสัตว์ ท. ในฤดูนี้ เหตุนั้น ฤดูนี้ ชือว่า สรทฤดู, แปลง ต เป็น ท, (สร+ต).

อีกอย่างหนึ่ง สุนัข ท. ย่อมรื่นรมย์ (ชอบใจ) ในฤดูกาลนี้ เหตุนั้น ฤดูกาลนี้ ชื่อว่า สรทฤดู (ฤดูสารท์), แปลง ม เป็น ทฯ (สา+รม+อ).

(พูดภาษาบ้านเรา ให้เข้าใจง่าย ฤดูสารท์ ก็คือ “ฤดูหมาหอน” //ผู้แปล)

อุตุ (ฤดู,​ ไตร, กาล, เวลา, อากาศ, อุณหภูมิ, เลือดระดู) อุตุ+สิ

กาลานํ (แห่งกาล, แห่งฤดู ท.) กาล+นํ

ภริยานํ (แห่งภริยา ท.) ภริยา+นํ

รูปวตี (ผู้มีรูปงาม, คนงาม) รูปวตี+สิ, ลบ สิ. มาจาก รูปวนฺตุ+อี ปัจจัยในอิตถีลิงค์ ในเพราะ อี ปัจจัย แปลง นฺตุ เป็น ต ด้วยสูตรว่า นฺตุสฺส ตมีกาเร. (รู ๑๙๑) รวมเป็น > รูปวตี.

เชฏฺโฐ (ผู้เจริญที่สุด, พี่ชายคนโต) เชฏฺฐ+สิ

ปธานํ (ประธาน, หัวหน้า, ที่สำคัญ) ปธาน+สิ, นป. บางที่เป็น ปธาโน ปุงลิงค์ก็ได้.

ปุตฺตานํ (แห่งบุตร, แห่งลูก ท.) ปุตฺต+นํ

ทิสานํ (แห่งทิศ ท.) ทิสา+นํ

อุตฺตราทิสา (ทิศอุดร, ทิศเหนือ) อุตฺตร+ทิส > อุตฺตราทิสา+สิ หรือเป็น อุตฺตรทิสา ก็ได้.

..