๑๑๒. การนอนบอกฐานะ

 ๖. ราชกณฺโฑ-หมวดราชา

๑๑๒. การนอนบอกฐานะ

เอกยามํ สเย ราชา, ทฺวิยามญฺเญว ปณฺฑิโต;

ฆราวาโส ติยามํว, จตุยามํ ตุ ยาจโกฯ

“พระราชาบรรทมชั่วหนึ่งยาม, 

บัณฑิตนอนเพียงสองชั่วยาม,

ชาวบ้าน นอนประมาณสามชั่วยาม, 

ส่วนยาจกชน นอนตลอดสี่ชั่วยามนั่นเทียว.“

(โลกนีติ หมวดราชา คาถาที่ ๑๑๒, ธัมมนีติ ๑๘๗, กวิทัปปณนีติ ๒๕๔)

..

ศัพท์น่ารู้ :

คาถานี้ แบ่งเป็น ๔ ประโยค คือ

๑.) เอกยามํ สเย ราชา,
ราชา อ. พระราชา สเย ย่อมนอน เอกยามํ สิ้นหนึ่งยาม.

๒.) ทฺวิยามญฺเญว ปณฺฑิโต.
ปณฺฑิโต อ. บัณฑิต (สเย ย่อมนอน) ทฺวิมญฺเญว สิ้นสองยามนั่นเทียว.

๓.) ฆราวาโส ติยามํว.
ฆราวาโส อ. คนอยู่ครองเรือน (สเย ย่อมนอน) ติยามํว สิ้นสามยามนั่นเทียว.

๔.) จตุยามํ ตุ ยาจโก

ตุ ส่วน ยาจโก อ. คนของทาน (สเย ย่อมนอน) จตุยามํ (เอว) สิ้นสี่ยามนั่นเทียว.

เอกยามํ (สิ้นยามหนึ่ง, ช่วงกาลหนึ่ง, สามชั่วโมง) ยาม+อํ ป.

ยามในที่นี้หมายถึงการแบ่งภาคกลางคืนออกเป็น ๔ ส่วน ยามหนึ่งเท่ากับ ๓ ชั่วโมง, ถ้าแบ่งเป็น ๓ ส่วน ยามหนึ่งก็จะเท่ากับ ๔ ชั่วโมง. แต่ในคาถานี้ท่านแบ่งเป็น ๔ ยาม.

สเย (พึงนอน, ย่อมนอน) สี+อ+เอยฺย, หรือ สิ+อ+ติ ภูวาทิ. กัตตุ.

ราชา (พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน) ราช+สิ แปลง สิ เป็น อา.

ทฺวิยามญฺเญว ตัดบทเป็น ทฺวิยามํ+เอว (ตลอดสิ้นยาม, สิ้นประมาณ ๖ ชั่วโมงนั้นเทียว) ทฺวิ+ยาม > ทฺวิยาม+อํ

ปณฺฑิโต (บัณฑิต, นักปราชญ์, คนมีปัญญา) ปณฺฑิต+สิ 

ฆราวาโส (ฆราวาส, คนอยู่ครองเรือง,​ ชาวบ้าน, คนธรรมดา) ฆร (บ้าน, เรือน) +อาวาส (การอยู่, อาศัย) > ฆราวาส+สิ

ติยามํว ตัดบทเป็น ติยามํ+เอว (สิ้นสามยามนั่นเทียว) ติ+ยาม > ติยาม+อํ

จตุยามํ (สี่ยาม, สิบสองชั่วโมง) จตุ+ยาม > จตุยาม+อํ

ตุ (ส่วน, แต่) นิบาตบท

ยาจโก (คนยากจน, คนขอทาน, ยาจก) ยาจก+สิ, ส่วนในธัมมนี้ เป็น ทุคฺคโต (ทุคคตชน, คนยากจน)

..