๑๘. พระราชาและนักปราชญ์

๑๘. พระราชาและนักปราชญ์

โพธ ปุตฺร สทา วิตฺยํ, มา เขทาจริยํ ครุํ;

สเทเส ปูชิโต ราชา, พุโธ สพฺพตฺถ ปูชิโต.

ลูกเอ่ย! เจ้าจงหมั่นศึกษาวิชาทุกเมื่อเถิด

เจ้าอย่าทำให้ครูอาจารย์ต้องลำบากใจเลย

เป็นพระราชามีคนบูชาเฉพาะในประเทศของตน

เป็นนักปราชญ์ จะมีคนบูชาในที่ทุกสถาน.

(ธรรมนีติ สิปปกถา ๑๘)

--

ศัพท์น่ารู้ :

โพธ (จงรู้, จงเรียน, จงตื่น) พุธ+อ+หิ ภูวาทิ. กัตต. วุทธิ อุ เป็น โอ § อญฺเญสุ จ. (รู ๔๓๔) ลบ หิ วิภัตติได้บ้าง § หิ โลปํ วา. (รู ๔๕๒)

ปุตฺร = ปุตฺต  (แนะพ่อ, ลูกเอ่ย) ปุตฺร+สิ วิภัตติหมวดอาลปนะ ให้ลบ สิ ได้บ้าง

สทา = สพฺพทา (ในกาลทั้งปวง, ตลอดเวลา) สพฺพ+ทา ปัจจัย ในอรรถสัตตมีวิภัตติ, แปลง สพฺพ เป็น ส ได้บ้าง § สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา. (รู ๒๗๗)

วิตฺยํ = วิชฺชํ (วิชา, ความรู้) วิตฺย+อํ (ทั้ง ปุตฺร และ วิตฺย สองคำนี้ น่าจะเป็นคำสันสกฤต ผู้แปลไม่สันทัดศัพท์สันสกฤต จึงขอยกไว้ก่อน, ผิว่าผู้รู้ท่านใดจักช่วยอธิบายเรื่องนี้ จักขอบคุณเป็นอย่างสูงครับ.

มา (อย่า, ไม่ต้อง) ปฏิเสธนิบาต

เขทาจริยํ ตัดบทเป็น เขท+อาจริยํ (เบียดเบียนอาจารย์, ทำอาจารย์ให้ลำบาก) คำว่า เขท เป็นกิริยาอาขยาต มาจาก ขิท+อ+หิ ภูวาทิ. กัตตุ.

ครุํ (ครู, หนัก) ครุ+อํ

สเทเส (ในประเทศของตน) สก+เทส > สเทส+สฺมึ

ปูชิโต (อันเขาบูชาแล้ว, ถูกบูชาแล้ว) ปูช+อิ+ต > ปูชิต+สิ

ราชา (พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน) ราช+สิ แปลง สิ เป็น อา § สฺยา จ. (รู ๑๑๓)

พุโธ (ผู้รู้, นักปราชญ์) พุธ+สิ 

สพฺพตฺถ (ในที่ทั้งปวง, ทุกแห่งหน) สพฺพ+ถ ปัจจัย ในอรรถสัตตมีวิภัตติ, ตฺ อสทิสเทฺวภาวะ § วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา. (รู ๔๒)

____________

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

ลูกเอย เจ้าจงรู้วิทยาในกาลทุกเมื่อเถิด 

อย่าให้ครูอาจารย์ลำบากเลย เป็นพระราชา 

คนยังบูชาแต่ในประเทศของพระองค์ 

เป็นนักปราชญ์ คนบูชาทุกสถาน.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้...

ลูกเอ๋ย ! เจ้าจงรู้วิชาการทุกเมื่อเถิด 

อย่าให้ครูอาจารย์ต้องลำบากใจเลย

ลูกเอ๋ย ! เป็นพระราชา คนก็บูชาแต่ในประเทศของตนเท่านั้น

แต่เป็นนักปราชญ์เขาบูชากันทั้งโลก.

--