๑๕๖. กุลสตรี

๑๓. อิตถีกถา - แถลงหญิง

๑๕๖. กุลสตรี

จเรยฺย กุลชํ ปญฺโญ, วิรูปมปิ กญฺญกํ;

หีนายปิ สุรูปาย, วิวาหํ สทิสํ กเร.

ผู้มีปัญญาพึงประพฤติกะหญิงสาวกุลสตรี

แม้จะมีรูปขี้ริ้วขี้เหร่ ก็ตาม

พึงแต่งงานกับหล่อนแม้รูปขี้เหร่ 

ดุจวิวาห์กับหญิงสาวผู้มีรูปงามเถิด.

(ธรรมนีติ อตถีกถา ๑๕๖, มหารหนีติ ๒๑๕)

--

ศัพท์น่ารู้ :

จเรยฺย (พึงประพฤติ, เที่ยวไป) √จร+อ+เอยฺย ภูวาทิ. กัตตุ. ในมหารหนีติ เป็น อาเนยฺย (พึงนำมา), ในราช-ธรรม-โลกนีติ เป็น วเรยฺย (เลือกหา).

กุลชํ (ผู้เกิดจากสกุล, ผู้เกิดในสกุล) กุล+ช > กุลช+อํ, วิ. กุลา ชายตีติ กุลชา, อิตฺถี. (หญิงที่เกิดจากตระกูล ชื่อว่า กุลชา), ถ้าเป็นชายก็เป็น กุลโช ปุริโส (ชายผู้เกิดจากตระกูล), ถ้าเป็นจิต ก็เป็น กุลชํ จิตฺตํ (จิตที่เกิดจากตระกูล) เป็นต้น. 

ปญฺโญ (คนมีปัญญา,​ คนฉลาด) ปญฺญ+สิ, วิ. ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ ปญฺโญ, ปุริโส. (บุรุษ ชื่อว่า มีปัญญา เพราะอรรถว่า เขามีปัญญา) ตทัสสัตถิตัทธิต

วิรูปมปิ ตัดบทเป็น วิรูปํ+อปิ  (แม้เป็นวิรูป, แม้เป็นคนขี้เหร่) วิรูป+อํ, (หมายเหตุ : เดิมเป็น วิรูปมวิ หรือ วิรูปมวิกญฺญกํ แยกเป็น วิรูปมวิ+กญฺญกํ น่าจะเป็นศัพท์ที่คลาดเคลื่อน ได้แก้เป็น วิรูปมปิ ตามอย่างในมหารหนีติ ซึ่งถือว่าเป็นศัพท์ที่ถูกต้อง) 

กญฺญกํ (นางสาวน้อย, หญิงสาว) กญฺญกา+อํ

หีนายปิ ตัดบทเป็น หีนาย+อปิ (แม้ในหญิงที่เลว, ที่ไม่สวย) หีน+ส, ส่วน อปิ ศัพท์เป็นนิบาต แปลว่า แม้.

สุรูปาย (ในหญิงรูปงาม, รูปสวย) สุรูป+ส

วิวาหํ (การวิวาห์, การแต่งงาน) วิวาห+อํ (หมายเหตุ :  เดิมเป็น วิวาหสทิสํ ได้แยกเป็น วิวาหํ สทิสํ เหมือนในมหารหนีติซึ่งถือว่าเหมาะสมกว่า)

สทิสํ (เช่นกัน, เหมือนกัน) สทิส+อํ

กเร (พึงทำ, พึงสร้าง) √กร+โอ+เอยฺย ตนาทิ. กัตตุ.

ส่วนในมหารหนีติ คาถา ๒๑๕ มีศัพท์เหมือนกันกัน ต่างกันแต่กิริยาในบาทคาถาแรก และยังประกอบวิภัตติได้ชัดเจนกว่า ดังนี้

อาเนยฺย กุลชํ ปญฺโญ, วิรูปมปิ กญฺญกํ;

หีนายปิ สุรูปาย, วิวาหํ สทิสํ กเร.

ผู้มีปัญญาพึงนำมาซึ่งหญิงสาวที่เกิดจากสกุล

ถีงแม้จะมีรูปขี้เหร่ ก็ตามเถิด ควรจัดการแต่งงาน

กับหญิงแม้มีรูปขี้เหร่ ให้เหมือนกับหญิงรูปงามเถิด.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

ผู้มีปัญญาควรเลือกหาหญิงมีสกุลดี แม้เจ้าหล่อนจะ

มีรูปขี้ริ้ว พึงทำการวิวาหะด้วยนางนั้น  แม้จะมีรูป

ขี้เหร่อย่างเดียวกับวิวาหะด้วยหญิงรูปงาม.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้...

ผู้มีปัญญาควรเลือกหาหญิงสกุลดี

แม้นางจะมีรูปขี้ริ้วก็ควรแต่งงานกับนางนั้น

การแต่งงานกับนางนั้นก็เหมือนแต่งงานกับหญิงรูปงาม.

--