๒๓๗. กำจัดอย่าให้เหลือ

๒๓๗. กำจัดอย่าให้เหลือ

อิณเสโส อคฺคิเสโส, สตฺรุเสโส ตเถว จ;

ปุนปฺปุนมฺปิ วฑฺฒนฺติ, ตสฺมา เสสํ น การเย.

เศษหนี้ ๑ เศษไฟ ๑ 

เศษศัตรู ๑ สามอย่างนี้,

ย่อมลุกลามบานปลายไปเรื่อย,

เหตุนั้น ควรจัดการอย่าให้เหลือ.

(ธรรมนีติ อกตกถา ๒๓๗, กวิทัปปณนีติ ๒๔๒, มหารหนีติ ๒๔๘, จาณักยนีติ ๔๐, โลกนีติ ๘๗)

--

ศัพท์น่ารู้ :

อิณเสโส (เศษคือหนี้, เศษแห่งหนี้, หนี้ที่เหลือ, เศษหนี้) อิณ+เสส > อิณเสส+สิ 

อคฺคิเสโส (เศษคือไฟ, เศษแห่งไฟ, ไฟที่เหลือ, เศษไฟ) อคฺคิ+เสส > อคฺคิเสส+สิ

สตฺรุเสโส (เศษคือศัตรู,​ เศษแห่งศัตรู, โรคที่เหลือ, เศษโรค) โรค+เสส > โรคเสส+สิ, ในกวิทัปปณนีติ เป็น โรคเสโส (เศษคือโรค, -ความเจ็บป่วย), ในจาณักยนีติ เป็น พฺยาธิเสโส (เศษคือความเจ็บป่วย) 

ตเถว (เหมือนอย่างนั้นเทียว, เหมือนกัน) นิบาต 

จ (ด้วย, และ) นิบาต

ปุนปฺปุนํ (แล้วๆเล่าๆ, บานปลาย) นิบาต 

วิวฑฺฒนฺติ (ย่อมเจริญ, ออกดอก, ลุกลาม, กำเริบ) วิ+√วฑฺฒ+อ+อนฺติ ภูวาทิคณะ, กัตตุวาจก

ตสฺมา (เพราะเหตุนั้น) สัพพนาม หรือ นิบาต ก็ได้ 

เสสํ (ส่วนเหลือ) เสส+อํ 

น (ไม่, หามิได้) นิบาต 

การเย (ให้กระทำ, ให้จัดการ) √กร+ณย+เอยฺย กิยาทิคณะ เหตุกัตตุวาจก. ในธาตวัตถสังคหะ คาถาที่ ๔๘ กล่าวไว้ว่า „กโร ภูต กเร, สฺวา วเธ“ แปลว่า กร ที่เป็นหมวดภูธาตุ หมวดตนุธาตุ ย่อมเป็นไปในอรรถว่า กระทำ, ที่เป็นหมวดสุธาตุ ย่อมเป็นไปในอรรถว่า ฆ่า, กำจัด. 

--

ลำดับนี้ ขอนำบาฬีจากโลกนีติ คาถา ๘๗ พร้อมคำแปลและคำโคลงอันไพเราะจากโลกนีติไตรพากย์ (พากย์โลกนีติ) มาประกอบไว้ เพื่อประโยชน์แก่การศึกษาให้ยิ่งขึ้นไป ดังนี้

อิณเสโส อคฺคิเสโส, สตฺรุเสโส ตเถว จ;

ปุนปฺปุนํ วิวฑฺฒนฺติ, ตสฺมา เสสํ น การเย.

เศษหนี้และเศษไฟ

ทั้งเศษศัตรูก็เหมือนกัน

ย่อมทวีขึ้นทุกวัน

จึงไม่ควรปล่อยให้มีเศษ.

เศษหนี้เศษไฟไว้--—เหลือฟืน

เศษศัตรูยังยืน--เช่นเชื้อ

จักเจริญสืบวันคืน--—ใหญ่ยิ่ง

สามสิ่งอย่ารั้งเรื้อ--—เศษน้อยจงศูนย์.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

เศษหนี้ ๑  เศษไฟ ๑  เศษศัตรู ๑  ก็เช่นกัน

มันย่อมเจริญขึ้นทุกที ๆ เหตุนั้น พึงกำจัดอย่า

ให้เหลือเศษ.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

เศษหนี้ ๑ เศษไฟ ๑ เศษศัตรู ๑

ทั้ง ๓ อย่างนี้ มันย่อมจะงอกงามได้เรื่อย ๆ ไป

เพราะฉะนั้นไม่ควรให้มีเศษเลย.

--