๒๔๙. พ่อแม่เป็นเหตุ

๑๙. ญาตัพพกถา - แถลงสิ่งควรรู้

๒๔๙. พ่อแม่เป็นเหตุ

มาตาหีนสฺส ทุพฺภาสา, ปิตาหีนสฺส ทุกฺริยา;

อุโภ มาตาปิตา หีนา, ทุพฺภาสา จ ทุกฺกิริยา.

เพราะมีแม่เลว ลูกจึงมีวาจาชั่ว,

เพราะมีพ่อเลว จีงมีกิริยาก้าวร้าว;

เพราะพ่อแม่ทั้งคู่เป็นคนเลว,

ลูกจึงเป็นคนพูดชั่วทำชั่ว.

(ธรรมนีติ ญาตัพพกถา ๒๔๙, กวิทัปปณนีติ ๑๘๖, โลกนีติ ๕๒)

--

ศัพท์น่ารู้ :

มาตุหีนสฺส (ของคนมีมารดาเลว, มีแม่ถ่อย) มาตุ+หีน > มาตุหีน+ส

ทุพฺภาสา (พูดหยาบ, พูดชั่ว, ว่ายากสอนยาก) ทุ+ภาสา > ทุพฺภาสา+สิ

ปิตุหีนสฺส (ของคนมีพ่อเป็นคนเลว, ต่ำช้า) ปิตุ+หีน > ปิตุหีน+ส

ทุกฺริยา (กิริยาก้าวร้าว, การทำชั่ว) ทุ+กฺริยา > ทุกฺริยา+สิ

อุโภ (ทั้งสอง) อุภ+โย เป็นสัพพนาม

มาตา (มารดา, แม่) มาตุ+สิ

ปิตา (บิดา,​ พ่อ) ปิตุ+สิ (หรือ มาตาปิตา เป็นสมาส ?)

หีนา (เป็นคนเลว, ถ่อย, ชั่ว) หีน+โย

ทุพฺภาสา (พูดหยาบ, พูดชั่ว) ทุพฺภาส+โย

จ (ด้วย, และ) เป็นนิบาต

ทุกฺกิริยา (มีกิริยาก้าวร้าว, ทำชั่ว) ทุกฺกิริย+โย 

หีน (เลว, ต่ำ, ทราม, แย่) ค. (กิริยากิตก์ใช้เป็นคุณศัพท์, หรือวิเสสนะ)

หีน มาจาก หา+ต, หา-หานิยํ ในความเสื่อม  + ต ปัจจัย ลงในอดีตกาลใช้ในอรรถกัตตุรูป (กัตตุวาจก)

วิธีทำตัวรูป ให้แปลง ต เป็น อีณ ด้วยสูตร – ภิทาทิโต อินฺนอนฺนอีณา วา. = หา+อีณ (รู ๖๓๑) 

ให้แปลง ณ เป็น น ด้วยมหาสูตร – กฺวจิ ธาตุ ฯ. (รู ๔๘๘) = หา+อีน

แยก ลบ รวมสำเร็จรูปเป็น หีน, หีน+สิ แปลง สิ เป็น โอ กลายเป็น หีโน, หีน+โย แปลง โย เป็น อา รวมเป็น หีนา.

--

ลำดับนี้จะได้นำคาถาเดียวกันนี้ จากคัมภีร์นีติอื่นมาเทียบเคียงไว้ เพื่อประโยชน์แก่การศึกษาศัพท์และสำนวนให้ยิ่งขึ้นไป

๑. ในกวิทัปปณนีติ คาถา ๑๘๖ มีการใช้ศัพท์ที่แตกต่างกัน ดังนี้

มาตุหีโน ทุพฺภาโส หิ, ปิตุหีโน ทุกฺกิริโย;

อุโภ มาตุปิตุหีนา, ทุพฺภาสา จ ทุกฺกิริยา.

จริงแท้ ลูกมีแม่ถ่อย จึงพูดคำถ่อย

ลูมีพ่อถ่อย จึงเป็นคนมีกริยาถ่อย

เพราะมีทั้งพ่อและแม่เป็นคนถ่อย

ลูก ๆ จึงปากเสียและกิริยาทราม.

๒. ในโลกนีติ คาถา ๕๒ มีข้อความเหมือนกันในธัมมนีติ พร้อมกันนี้ได้คัดลอกคำแปลและคำโคลงอันไพเราะจากโลกนีติไตรพากย์ (พากย์โลกนีติ) มาแสดงไว้ด้วย เพื่อความเป็นพหูสูตรต่อไป ดังนี้

มาตาหีนสฺส ทุพฺภาสา, ปิตาหีนสฺส ทุกฺริยา;

อุโภ มาตา ปิตา หีนา, ทุพฺภาสา จ ทุกีริยา.

วาจาของผู้มีมารดาต่ำ ย่อมถ่อย

กริยาของผู้มีบิดาต่ำ ย่อมถ่อย

แต่จาวาและกริยาของผู้มีบิดามารดา

ต่ำทั้งคู่ย่อมถ่อยพร้อม.

แม่ต่ำบุตรเบิดถ้อย--—หยาบนา

พ่อต่ำบุตรกริยา--ชั่วร้าย

พ่อต่ำแม่พงศา--เสมอดุจ  กันนา

บุตรถ่อยถ้อยหยาบย้าย--ยับทั้งกริยา.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

มารดาเลว บุตรเป็นคนพูดหยาบ บิดาเลว บุตร

กิริยาหยาบ หากมารดาบิดาเลวทั้งสอง บุตรจะ

พูดหยาบแลกิริยาก็จะหยาบด้วย ฯ

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

แม่ต่ำช้า ลูกวาจาหยาบ

พ่อต่ำช้า ลูกกิริยาหยาบ

หาพ่อแม่ต่ำช้าทั้งสองคน

ลูกก็จะพูดหยาบและมารยาทหยาบคายด้วย.

--