๒๖๗. สังคหวัตถุธรรม ๔

 ๒๖๗. สังคหวัตถุธรรม ๔

ทานํ อตฺถจริยา ปิย-, วาจา อตฺตสมํปิ จ;

สงฺคหา จตุโร อิเม, มุนินฺเทน ปกาสิตา.

ธรรมเครื่องสงเคราะห์ ๔ ประการ เหล่านี้ คือ

การแบ่งปัน ๑ การประพฤติสิ่งที่เป็นประโยชน์ ๑

การเจรจาน่ารัก ๑ และความเป็นผู้มีตนสม่ำเสมอ ๑

อันพระพุทธเจ้าผู้เป็นจอมมุนีทรงประกาศไว้แล้ว.

(ธรรมนีติ ราชธรรมกถา ๒๖๗, กวิทัปปณนีติ ๒๕๒, นรทักขทีปนี ๑๔๑, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๒, ขุ. ชา. ๒๘/๑๖๒)

--

ศัพท์น่ารู้ :

ทานํ (การให้ปัน) ทาน+สิ นป.

อตฺถจริยา (การประพฤติประโยชน์) อตฺถ+จริยา > อตฺถจริยา+สิ อิต.

ปิยวาจา (เจรจาวาจาเป็นอ่อนหวาน, พูดคำที่ไพเราะ, วาจาเป็นที่รัก, -น่ารัก) ปิย+วาจา > ปิยวาจา+สิ  อิต.

อตฺตสมํปิ ตัดบทเป็น อตฺตสมํ+อปิ (แม้ความเป็นผู้มีตนเสมอ, -เสมอแห่งตน?) อตฺต+สม > อตฺตสม+สิ นป.

สงฺคหา (การสงเคราะห์ ธรรมเป็นเครื่องสงเคราะห์ ท.) สงฺคห+โย 

จตุโร (สี่) จตุ+โย  สังขยาสัพพนาม

อิเม (เหล่านี้) อิม+โย สัพพนาม

มุนินฺเทน (อันพระผู้เป็นจอมแห่งพระมุนี, อันพระพุทธเจ้า) มุนิ+อินฺท > มุนินฺท+นา 

ปกาสิตา: (ประกาศแล้ว, กล่าวแล้ว, ตรัสไว้แล้ว) ป+√กาส+อิ+ต > ปกาสิต+โย

คาถานี้เข้าใจว่า เป็นคาถาที่ท่านโบราณาจารย์แต่งขึ้น เป็นบทขัด สังคหวัตถุธรรม ๔ ประการ ก็อาจเป็นได้ หรือไม่ก็เพื่อให้จดจำสังคหธรรมสี่ประการให้ง่าย เพราะมีคำว่า มุนินฺเทน ปกาสิตา ซึ่งแปลว่า อันพระจอมมุนีได้ตรัสไว้แล้ว.

ส่วนสังหควัตถุธรรม ที่มาในพระบาฬี องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๒, และ ขุ. ชา. ๒๘/๑๖๒ มีข้อความ ดังนี้.

ทานญฺจ เปยฺยวชฺชญฺจ,  อตฺถจริยา จ ยา อิธ;

สมานตฺตตา จ ธมฺเมสุ,  ตตฺถ ตตฺถ ยถารหํ;

เอเต โข สงฺคหา โลเก,  รถสฺสาณีว ยายโตฯ

"การให้ ๑ ความเป็นผู้มีวาจาน่ารัก ๑ 

ความประพฤติประโยชน์ในโลกนี้ ๑ 

ความเป็นผู้มีตนสม่ำเสมอในธรรมนั้นๆ ตามสมควร ๑ 

ธรรมเหล่านั้นแล เป็นเครื่องสงเคราะห์โลก

ประดุจสลักเพลาควบคุมรถที่แล่นไปอยู่ไว้ได้ ฉะนั้น.

และทรงตรัสบอกถึงโทษและอานิสงส์แก่ผู้ประพฤติตามสังคหวัตถุธรรมทั้ง ๔ ประการไว้ว่า 

เอเต จ สงฺคหา นาสฺสุ, น มาตา ปุตฺตการณา;

ลเภถ มานํ ปูชํ วา, ปิตา วา ปุตฺตการณา ฯ

ยสฺมา จ สงฺคหา เอเต, สมเวกฺขนฺติ ปณฺฑิตา;

ตสฺมา มหตฺตํ ปปฺโปนฺติ, ปาสํสา จ ภวนฺติ เต ฯ

ถ้าธรรมเครื่องสงเคราะห์เหล่านี้ ไม่พึงมีไซร์

มารดาหรือบิดาไม่พึงได้ความนับถือหรือบูชา

เพราะเหตุแห่งบุตร.

ก็เพราะเหตุที่ บัณฑิตพิจารณาเห็นธรรมเครื่องสงเคราะห์เหล่านี้

ฉะนั้น พวกเขาจึงถึงความเป็นใหญ่ และเป็นที่นาสรรเสริญ.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

การเผื่อแผ่ ๑ ประพฤติประโยชน์ ๑ วาจาน่ารัก ๑

ความมีตนเสมอไม่ถือตัว ๑ ธรรม ๔ เหล่านี้แล

เป็นเครื่องยึดเหนี่ยว(โลกไว้) อันพระจอมปราชญ์

ประกาศแล้ว.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

การเผื่อแผ่ ๑ การประพฤติประโยชน์แก่กัน ๑

วาจาน่ารัก ๑ วางตนเสมอต้นเสมอปลาย ๑

ทั้ง ๔ นี้เป็นเครื่องยึดน้ำใจโลกไว้ได้ ที่พระพุทธเจ้า

ผู้เป็นจอมปราชญ์ทรงประกาศไว้.

--