๒๗๗. ประเทศวัฒนา

๒๗๗. ประเทศวัฒนา

มหารุกฺขูปมํ รฎฺฐํ, ธมฺเมน โย ปสาสติ;

รสญฺจสฺส วิชานาติ, รฎฺฐญฺจาปิ น นสฺสติ.

ประเทศเปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่

หากพระราชาปกครองโดยธรรม

ทรงย่อมรู้รสแห่งการปกครองประเทศนั้น

แม้ประเทศนั้นพลอยเจริญรุ่งเรืองไปด้วย.

(ธรรมนีติ ราชธรรมกถา ๒๗๗, มหารหนีติ ๑๖๙, กวิทัปปณนีติ ๒๗๕ ขุ. ชา. ๒๘/๖๕ มหาโพธิชาดก)

--

ศัพท์น่ารู้ :

มหารุกฺขูปมํ (เปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่) มหนฺต > มหา+รุกฺข+อุปม > มหารุกฺขูปม+อํ, มหารุกฺข (ต้นไม้ใหญ่) ป., อุปม (เปรียบเหมือน, อุปมา) ค. 

รฎฺฐํ (รัฐ, ประเทศ, แว้นแคว้น) รฏฺฐ+อํ นป.

ธมฺเมน (โดยเป็นธรรม, โดยธรรม) ธมฺม+นา 

ปสาสติ (สั่งสอน, ปสาสน์, ปกครอง) ป+√สาส+อ+ติ ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

รสญฺจสฺส ตัดบทเป็น รสํ+จ+อสฺส (และรสแห่งรัฐนั้น) อสฺส วิเสสนะของ รฏฺฐสฺส

วิชานาติ (รู้ทั่ว, ทราบชัด) วิ+√ญา+นา+ติ กิยาทิคณะ กัตตุวาจก

รฏฺฐญฺจสฺส: ตัดบทเป็น รฏฺฐํ+จ+อสฺส (และพืชพันธุ์แห่งต้นไม้นั้น) ราชสฺส (รญฺโญ, ราชิโน)

น (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ

นสฺสติ: (พินาศ, ขาดสูญ) √นส-นาเส+ย+ติ ทิวาทิคณะ เอา ย ปัจจัยกับที่สุดธาตุ เป็นปุพพรูป ด้วยสูตรว่า ตถา กตฺตริ จ. (รู ๕๑๑)

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

แว่นแคว้นเปรียบดั่งต้นไม้ใหญ่  พญาใดปกครอง

โดยธรรม  ท้าวเธอย่อมจะได้ชิมรสผลแห่งการ

ปกครองนั้นแลทั้งแว่นแคว้นก็ไม่พินาศด้วย.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

ประเทศเปรียบเหมือนต้นไม้ใหญ่

ท้าวพระยาพระองค์ใดทรงปกครองโดยธรรมสม่ำเสมอ

ท้าวพระยาพระองค์นั้นย่อมได้เสวยรสแห่งการครอบครองนั้น

แถมประเทศชาติก็เจริญวัฒนาด้วย.

--