๒๗๘. ผู้คลาดจากโอชะ

๒๗๘. ผู้คลาดจากโอชะ

โย จ ราชา ชนปทํ, อธมฺเมน ปสาสติ;

สพฺโพสธีหิ โส ราชา, วิรุทฺโธ โหติ ขตฺติโย.

ก็พระราชาพระองค์ใดทรงปกครอง

ประเทศโดยไม่เป็นธรรม

พระราชาพระองค์นั้น ชื่อว่าเป็น

กษัตริย์ผู้คลาดจากโอชะทั้งปวง.

(ธรรมนีติ ราชธรรมกถา ๒๗๘, มหารหนีติ ๑๗๐, ขุ. ชา. ๒๘/๖๕ มหาโพธชาดก)

--

ศัพท์น่ารู้ :

โย (ใด) ย+สิ สัพพนาม 

จ (ก็, อนึ่ง, และ) นิบาต 

ราชา (พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน) ราช+สิ อภิธาน-ฏีกา ท่านวิเคราะห์ว่า. อติเตชวนฺตตาย วิเสเสน ราชเต ทิพฺพเตติ ราชา, ราช ทิตฺติยํฯ (ชื่อว่า ราชา เพระอรรถว่า ย่อมรุ่งเรือง โดยพิเศษ เพราะความที่แห่งตนเป็นผู้เดชยิ่ง), ราช ธาตุในความรุ่งเรือง + อ ปัจจัย.

ชนปทํ (ชนบท, แว่นแคว้น, ประเทศ) ชน+ปท > ชนปท+อํ

อธมฺเมน (โดยไม่เป็นธรรม, โดยอธรรม) น+ธมฺม > อธมฺม+นา

ปสาสติ (ประสาสน์, ปกครอง) ป+สาส+อ+ติ ภูวาทิ. กัตตุ.

สพฺโพสธีหิ (ดาวประจำรุ่งทั้งปวง ท.) สพฺพ (ทั้งปวง) สัพพนาม +โอสธี (ยารักษาโรค, ชื่อดาวประจำรุ่ง, ดาวประกายพรึก, ดาวพระศุกร์) > สพฺโพสธี+หิ, ในอรรถกถาท่านแก้ไว้ว่า สพฺโพสธีหีติ สพฺเพหิ มูลตจปตฺตปุปฺผผลาทีหิ เจว สปฺปินวนีตาทีหิ จ โอสเธหิ วิรุชฺฌติ, ตานิ น สมฺปชฺชนฺติฯ อธมฺมิกรญฺโญ หิ ปฐวี นิโรธา โหติ, ตสฺสา นิโรชตาย โอชา น โหติ, ตานิ โรคญฺจ วูปสเมตุํ น สกฺโกนฺติฯ อิติ โส เตหิ วิรุทฺโธ นาม โหติฯ 

วิรุทฺโธ (ทำร้ายแล้ว, ผิด, พิรุธ, คลาด) วิรุทฺธ+สิ 

โหติ (เป็น, คือ) หู+อ+ติ ภูวาทิ. กัตตุ. 

ขตฺติโย (กษัตริย์, พระเจ้าแผ่นดิน) ขตฺติย+สิ, อภิธาน-ฏีกา ท่านวิเคราะห์ว่า. วิ. ขตฺตสฺสาปจฺจํ ขตฺติโย, อปจฺเจ อิยปจฺจโย ทิสฺสเต (เหล่าก่อของนักรบ, ลูกหลานนักปกครอง ชื่อว่า ขตฺติย), ลง อิย ปัจจัยในอรรถอปัจจะ (เหล่ากอ) เป็น อปัจจตัทธิต.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

ก็พญาได้ทรงปกครองชนบทโดยอธรรม พญานั้น

ชื่อว่าเป็นกษัตริย์ผิดแล้วต่อดาวรักษาพระองค์ทุกดวง.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

ท้าวพระยาพระองค์ใด 

ทรงปกครองประเทศโดยอธรรม

ท้าวพระยาพระองค์นั้น ชื่อว่าทรง

ประพฤติผิดต่อดาวประจำพระองค์เองทุกดวง.

--