๒๘๒. ต้องทำด้วยตนเอง

๒๘๒. ต้องทำด้วยตนเอง

สยํ กตา น ปเรน, มหานชฺโชชุวงฺกตา;

อิสฺสเรน ตถา รญฺญา, สรฏฺเฐ อธิปจฺจตา*.

แม่น้ำใหญ่จะตรงหรือคด

ก็เป็นเอง ไม่มีสิ่งอื่นทำให้

ความเป็นอธิบดีในรัฐของตนก็เช่นกัน

อันพระราชาผู้มีอิสรภาพต้องทำเอง.

(ธรรมนีติ ราชธรรมกถา ๒๘๒, มหารหนีติ ๑๗๔)

--

ศัพท์น่ารู้ :

สยํ (ด้วยตัวเอง, เอง) นิบาตบท

กตา (อัน..ทำแล้ว, ถูกทำแล้ว) กร+ต > กต+อา > กตา+สิ

น (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ

ปเรน (อื่น, คนอื่น) ปร+นา สัพพนาม, 

มหานชฺโชชุวงฺกตา (ความตรงและความคดแห่งแม่น้ำใหญ่)  มหานที (แม่น้ำใหญ่) +อุชุวงฺกตา (ความตรงและความคด) > มหานชฺโชชุวงฺกตา (+ตา ปัจจัยในภาวตัทธิต) > มหานชฺโชชุวงฺกตา+สิ

ในเพราะ อุ เบื้องหลัง แปลง อี เป็น ย ด้วยสูตรว่า ปสญฺญสฺส จ. (รู ๑๘๕), แปลง ทฺย เป็น ช ด้วยสูตรว่า ยวตํ ตลณทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตํ. (รู ๔๑), ซ้อน ชฺ สทิสเทฺวภาวะ ด้วยสูตรว่า ปร เทฺวภาโว ฐาเน. (รู ๔๐). = มหานชฺช+อุชวงฺกตา ให้แปลง อุ เป็น โอ ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต. (รู ๑๖)

อิสฺสเรน (ผู้เป็นใหญ่, ที่เป็นอิสระ) อิสฺสร+นา

ตถา (เหมือนอย่างนั้น, เช่นกัน) นิบาตบอกการเปรียบเทียบ

รญฺญา (อันพระราชา) ราช+นา

สรฏฺเฐ (ในแว่นแคว้นของตน, ในประเทศของพระองค์) สก+รฏฺฐ > สรฏฺฐ+สฺมึ

อธิปจฺจตา (ความเป็นใหญ่, ความเป็นอธิบดี) อธิปติ+ณฺย ปัจจัยในภาวตัทธิต > อธิปจฺจ+ตา ในภาวตัทธิตเป็น อธิปจฺจตา+สิ. (ณฺย ปัจจัยเป็น นปุงสกลิงค์แน่นอน, ส่วน ตา ปัจจัยเป็นอิตถีลิงค์แน่นอน) * เดิมเป็น อธิปจฺจตฺตา ได้แก้เป็น อธิปจฺจตา ตามในมหารหนีติ ถือว่าสมควรกว่า.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

แม่น้ำใหญ่จะตรงหรือคด  ตัวทำเองผู้อื่นหาทำ

ให้ได้ไม่  พญาผู้เป็นใหญ่ก็ปานดังนั้น  เพราะ

พระองค์เป็นอธิบดีในแคว้นของพระองค์.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

แม่น้ำใหญ่จะตรงหรือคดก็เป็นเอง

ไม่มีใครทำ, ท้าวพระยาผู้เป็นใหญ่

ก็ทรงเป็นอยางนั้น เพราะท้าวเธอทรง

เป็นอธิบดีในราชอาณาจักรของพระองค์.

--