๓๗๐. เพื่อน-ภริยา-บุตร

๓๗๐. เพื่อน-ภริยา-บุตร

น โส ราชา โย อเชยฺยํ, ชินาติ น โส สขารํ;

โย อยุตฺเตน ชินาติ, น สา ภริยา ปติโน;

วิโรธติ น เต ปุตฺตา, เย น ภรนฺติ ชิณฺเณ.

ผู้ชนะคนไม่ควรเอาชนะ ไม่ชื่อว่าราชา

คนเอาชนะเพื่อนโดยอยุติธรรม ไม่ชื่อว่าเพื่อน

เมียที่นอกใจสามี ไม่ชื่อว่าเป็นภริยา

ลูกผู้ไม่เลี้ยงดูพ่อแม่ผู้แก่เฒ่า ไม่ชื่อว่าบุตร.

(ธรรมนีติ ปกิณณกกถา ๓๗๐, มหารหนีติ ๑๙๕)

--

ศัพท์น่ารู้ : 

น (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ

โส (นั้น, เขา) ต+สิ สัพพนาม ป.

ราชา (พระราชา) ราช+สิ แปลง สิ เป็น อา ด้วยสูตรว่า สฺยา จ. (รู ๑๑๓)

โย (ใด) ย+สิ สัพพนาม

อเชยฺยํ (ผู้ไม่ควรชนะ, คนอ่อนแอกว่า) น+เชยฺย > อเชยฺย+อํ

ชินาติ (ย่อมชนะ) √ชิ+นา+ติ กิยาทิ. กัตตุ.

สขารํ (ซึ่งเพื่อน) สข+อํ ในเพราะ สุ-นํ-อํ วิภัตติ แปลง ที่สระสุดเป็น อาร ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า สุนมํสุ วา. (รู ๑๓๓)

อยุตฺเตน (ไม่ประกอบแล้ว, ไม่สมควร) น+ยุตฺต > อยุตฺต+นา

สา (นั้น, เธอ, หล่อน) ต+อา > ตา+สิ สัพพนาม อิต.

ภริยา (ภรรยา, ภริยา, เมีย) ภริยา+สิ

ปติโน (เจ้าของ, สามี, ผัว) ปติ+ส แปลง ส เป็น โน ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า ฌลโต สสฺส โน วา. (รู ๑๒๔)

วิโรธติ (ผิด,​ กำเริบ) วิ+√รุธ+อ+ติ ภูวาทิ.​ กัตตุ.

เต (เหล่านั้น, พวกเขา) ต+โย สัพพนาม

ปุตฺตา (บุตร, ลูก ท.) ปุตฺต+โย

ภรนฺติ (เลียงดู) √ภร+อ+อนฺติ ภูวาทิ. กัตตุ.

ชิณฺเณ (ผู้แก่เฒ่า) √ชร+ต > ชิณฺณ+โย แปลง ต เป็น อิณฺณ และลบที่สุดธาตุ ด้วยสูตรว่า ตราทีหิ อิณฺโณ. (รู ๖๑๖), เดิมเป็น ชิณฺณ ได้แก้เป็น ชิณฺเณ เพื่อความเหมาะสม.

_______________________

คาถานี้ ในคัมภีร์มหารหนีติ คาถาที่ ๑๙๕ ท่านเรียงไว้เป็นฉันท์ชนิดอื่น ซึ่งน่าจะเหมาะสมกว่าที่จะเป็นคาถาปัฐยาวัตร เหมือนคัมภีร์ธัมมนีตินี้ ขอนำมาแสดงเทียบเคียงไว้เพื่อความบูรณ์ ดังต่อไปนี้.

๑๙๕.

น โส* ราชา โย อเชยฺยํ ชินาติ,

น โส สขา โย สขารํ ชินาติ;

น สา ภริยา ปติโน วิโรธติ,

น เต ปุตฺตา** เย น ภรนฺติ ชิณฺณกํฯ

พระราชาที่ชนะข้าศึกที่ไม่ควรชนะ ไม่ชื่อว่า พระราชา

เพื่อนที่เอาชนะเพื่อน ไม่ชื่อว่า เป็นเพื่อน

ภริยาที่นอกใจสามี ไม่ชื่อว่า เป็นภริยา

บุตรที่ไม่เลี้ยงดูพ่อแม่ที่แก่เฒ่า ไม่ชือว่าเป็นบุตร.

หมายเหตุ : *  เดิมเป็น สา แก้เป็น โส, ** เดิมเป็น วุตฺตา แก้เป็น ปุตฺตา เพื่อให้เหมาะสมตามหลักไวยากรณ์ และสัมพันธ์กันศัพท์อื่นที่เป็นบริบทกัน. เข้าใจว่าคงเป็นการคัดลอกที่คลาดเคลื่อน.

 

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

ผู้ใดชนะคนที่ไม่ควรชนะ ผู้นั้นไม่ใช่ท้าวพญา

ผู้ใดชนะเพื่อนโดยอยุกติธรรม ผู้นั้นไม่ใช่เพื่อน

ผู้ใดล่วงใจผัว ผู้นั้นไม่ชื่อว่าภริยา ผู้ใดไม่เลี้ยง

มารดาบิดาผู้แก่แล้ว มันผู้นั้นไม่ชื่อว่าบุตร. 

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

ผู้ที่เอาชนะผู้ที่ไม่ควรชนะ ผู้นั้นมิใช่ท้าวพญา

ผู้ที่เอาชนะเพื่อนโดยอยุติธรรม ผู้นั้นมิใช่เพื่อน

หญิงนอกใจผัวมิใช่เมีย

ลูกไม่เลี้ยงพ่อแม่เมื่อแก่เฒ่า เขาก็ไม่ใช่ลูกแท้.

--