๓๗๕. สิ่งที่ไม่จัดเป็นเดน

๓๗๕. สิ่งที่ไม่จัดเป็นเดน

พาลิตฺถี มกฺขิกา ตุณฺฑิ, อิสีนญฺจกมณฺฑลุ;

เสตมฺพุผลํ ตมฺพุลํ, โนชฺฌิฎฺฐมุปชายโต. 

นางสาวน้อย ๑ นกจะงอยงาม ๑

จั่นน้ำของพวกฤาษี ๑ ผลมะม่วงหวาน ๑

และใบพลู ๑ ทั้งห้าสิ่งนี้ย่อมจัด

เป็นสิ่งที่ตกค้างเหลือเดน หามิได้.

(ธรรมนีติ ปกิณณกกถา ๓๗๕, มหารหนีติ ๒๑๗)

--

ศัพท์น่ารู้ : 

พาลิตฺถี (นางสาวน้อย, สตรีวัยรุ่น) พาล+อิตฺถี > พาลตฺถี+สิ

มกฺขิกาตุณฺฑิ (ผู้มีจะงอยอันแต้มแล้ว, จะงอยปากแดง) มกฺขิกา+ตุณฺฑิ (+ตุณฺฑี) ในมหารหนีติเป็น มกฺขิกาตุณฺฑํ, ถ้า มกฺขิกา ศัพท์โดดๆ แปลว่า แมลงวัน เป็นอิตถีลิงค์. ถ้า มกฺเขติ, มกฺขิต เป็น กิริยา แปลว่า ทา, เจิม. ในที่ขอแปลตามนัยที่โปราณาจารย์ท่านแปลไว้ไปพลางๆก่อน.

อิสีนญฺจ = อิสีนํ+จ (ของพวกฤาษี + ด้วย)

กมณฺฑลุ (ครโทน้ำ, จั่นน้ำ) กมณฺฑลุ+สิ ป.นป.

เสตมฺพุผลํ (?) เสต+อมฺพุ+ผล = ขาว+น้ำ+ผล (ผลน้ำเต้า ?), ในพจนานุกรมบาลี-ไทย มีศัพท์ว่า เสตมฺพ แปลว่า ผลมะม่วงเล็กมีรสหวาน, หากเป็น เสตมฺพผล ก็แปลว่า ผลมะม่วง เหมือนอย่างที่ท่านแปลไว้ในโลกนีติไตรพากย์ก็สมควรแล้ว, อนึ่งในอภิธานัปปทีปิกา คาถา ๘๙๖ มีศัพท์ว่า เสตมฺพุช หมายถึง ดอกบัวขาว ดังนั้น เสตมฺพุผล ก็อาจแปลว่า ผลดอกบัว, เมล็ดบัว ? ขอฝากให้ช่วยกันไปค้นหาความหมายที่ถูกต้องต่อไป. 

ตมฺพุลํ (ใบพลู) ตมฺพล+สิ

โนชฺฌิฎฺฐมุปชายโต = น+อุชฺฌิฏฺฐํ+อุปชายโต, น เป็นนิบาตบอกปฏิเสธ. อุชฺฌิฏฺฐํ, อุจฺฉิฏฺฐํ = ของเป็นเดน, ของเหลือค้าง, ของที่ถูกใช้แล้ว. อุปชายโต ยังไม่เคยเห็นศัพท์นี้ อาจจะเป็นการคัดลอกที่คลาดเคลื่อน, ส่วนในมหารหนีติเป็น อุปชายเต (อุบัติ, เข้าถึง) อุป+ชน+ย+เต ทิวาทิ. กัตตุ. 

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

นางสาวน้อย จะงอยปากแดง 

คนโทน้ำของพวกฤษี ผลมะม่วง แลใบพลู 

เหล่านี้ย่อมไม่ถึงความที่โลกนับว่าเป็นเดน.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

หญิงสาว จะงอยปากแมลง

คนโทน้ำฤาษี ผลมะม่วงและใบพลู

สิ่งเหล่านี้ไม่ใครเขาถือว่าเป็นเดน.

--