๓๘๒. พระจันทร์บริวารมาก

๓๘๒. พระจันทร์บริวารมาก

สูริโย ตปนํ ตโป, น สนฺติ ปริวาริตา;

จนฺทรํสี ตลํ ชาตํ, ตารกาปริวาริตา;

อุปมา เอตฺถ ญาตพฺพา, สูริยจนฺทราชุนํ.

พระอาทิตย์แผดเผาและร้อนจ้า

ไม่มีดวงดารามาเป็นบริวาร

พระจันทร์สาดแสงเย็นทั่วพื้นหล้า

จีงมีดวงดาราแวดล้อมเป็นบริวาร

ในข้อนี้พึงทราบอุปมาแห่งพระอาทิตย์

พระจันทร์และพระราชาเถิด.

(ธรรมนีติ ปกิณณกกถา ๓๘๒)

--

ศัพท์น่ารู้ : 

สูริโย (สูริยะ, สุริยะ, พระอาทิตย์) สูริย+สิ

ตปนํ (ความร้อน, การเผา, การส่องแสง) ตปน+สิ

ตโป (ตบะ, ความเพียรเผากิเลส, ความสำรวม) ตป+สิ

น (ไม่, หามิได้) นิบาตบอกปฏิเสธ

สนฺติ (มีอยู่) อส+อ+อนฺติ ภูวาทิ. กัตตุ.

ปริวาริตา (ถูกแวดล้อม, มีบริวาร) ปริวาริต+โย

จนฺทรํสี, จนฺทรํสิ (แสง-, รัศมีแห่งพระจันทร์) จนฺท+รํสิ > จนฺทรํสิ+สิ อิต.

ตลํ (รูป, พื้น, ชั้น, เบื้องต่ำ; ฝ่า-ฝ่ามือเป็นต้น, ใบดาบ) ตล+สิ นป. (ถ้าศัพท์นี้เป็น สีตลํ ก็จะแปลว่า ความเย็น, ความฉ่ำเย็น น่าจะเหมาะสมดีในสภาพเช่นนี้. ถ้าตัดบทเป็น จนฺทรํ+สีตลํ ก็ไม่ได้อยู่ดี เพราะศัพท์ว่า จนฺทรํ ไม่มี เคยเห็นแต่ จนฺท, จนฺทิมา ที่แปลว่า พระจันทร์)

ชาตํ (เกิดแล้ว) ชาต+สิ

ตารกาปริวาริตา (ถูกดาวแวดล้อม, มีดาวเป็นบริวาร) ตารกา+ปริวาริตา > ตารกาปริวาริตา+สิ

อุปมา: (การเปรียบเทียบ, อุปมา) อุปมา+สิ อิต.

เอตฺถ: (ในข้อนี้, ในเรื่องนี้) เอต+ถ ลงปัจจัยในอรรถสัตตมีวิภัตติ ด้วยสูตรว่า ตฺร-ถ สตฺตมิยา สพฺพนาเมหิ. (รู ๒๖๖), แปลง เอต เป็น เอ ด้วยสูตรว่า เอ โตเถสุ จ. (รู ๒๖๔) เอ+ถ, ซ้อน ตฺ (อสทิสเทฺวภาวะ) ด้วยสูตรว่า วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา. (รู ๔๒) = เอตฺถ

ญาตพฺพา: (ควรทราบ, ควรรู้) ญาตพฺพา+สิ (ญา+ตพฺพ) ลง ตพฺพ กิจจปัจจัยในกิตก์ หรือ กิพพิธานกัณฑ์ ด้วยสูตรว่า ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา. (รู ๕๔๕) รวมเป็น ญาตพฺพ, ลง อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์ ด้วยสูตรว่า อิตฺถิยมโต อาปจฺจโย. (รู ๑๗๖) = ญาตพฺพ+อา รวมเป็น ญาตพฺพา, ตั้งเป็นนาม, ลง สิ, ลบ สิ, สำเร็จรูปเป็น ญาตพฺพา. เป็นกัมมวาจก, (บาทคาถานี้จึงแปลว่า อุปมา การเปรียบเทียบ เอตฺถ ในเรื่องนี ปุคฺคเลน อันบุคคล ญาตพฺพา พึงทราบ)

สูริยจนฺทราชุนํ: (แห่งราชาคือพระอาทิตย์และพระจันทน์, แห่งพระอาทิตย์พระจันทร์และพระราชา ท.) สูริย+จนฺท+ราช > สูริยจนฺทราช+นํ 

หมายเหตุ : ขออนุญาตแปลเอาความไปก่อน, เพราะศัพท์แสงไม่ค่อยสัมพันธ์กันนัก ขอให้ท่านผู้รู้ช่วยพิจารณาสอบสวนดูเองเถิด.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

พระอาทิตย์แผดแสงร้อนผะผ่าว ยังหามีอะไร

แวดล้อมไม่ ดวงจันทร์เยือกเย็นในโลก มีดวงดาว

แวดล้อมรอบ ๑ ในข้อนี้ พึงทราบอุปมาสำหรับ

พระอาทิตย์พระจันทร์แลพระราชา.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

พระอาทิตย์แผดแสงจ้า ไม่มีอะไรแวดล้อมเลย

พระจันทร์เยือกเย็นในโลกยังมีดวงดาวห้อมล้อมบ้าง

ข้อนี้ควรทราบข้อเปรียบเทียบดังนี้ คือ

พระอาทิตย์ พระจันทร์ พระเจ้าอยู่หัว.

--