๓๙๗. คนมีปัญญาย่อมตั้งตัวได้

๓๙๗. คนมีปัญญาย่อมตั้งตัวได้

อปฺปเกนปิ* เมธาวี, ปาภเตน วิจกฺขโณ;

สมุฎฺฐาเปติ อตฺตานํ, อณุํ อคฺคึว* สนฺธมํ.

บุคคลผู้มีปัญญาเฉลียวฉลาด

ย่อมตั้งตนไว้ด้วยต้นทุนแม้น้อย

ดุจคนก่อไฟน้อยๆ ให้เป็นกองใหญ่ ฉะนั้น.

(ธรรมนีติ ปกิณณกกถา ๓๙๗, กวิทัปปณนีติ ๑๖, นรทักขทีปนี ๕๐, ขุ. ชา. ๒๗/๔ จูฬกเสฏฐิชาดก)

--

ศัพท์น่ารู้ : 

อปฺปเกนปิ = อปฺปเกน+อปิ (อันน้อย+แม้, แม้น้อย) อปฺปก+นา = อปฺปเกน, * เดิมเป็น อปฺปเกนาปิ  ได้แก้เป็น อปฺปเกนปิ เพื่อให้ตรงตามพระบาฬีชาดกและธัมมปทัฏฐกถา.

เมธาวี (ผู้มีปัญญา, นักปราชญ์) เมธา+วี ปัจจัจในตทัสสัตถิตัทธิต > เมธาวี+สิ วิ. เมธา อสฺส อตฺถีติ เมธาวี.

ปาภเตน, ปาฏเตน (บรรณาการ, ของขวัญ, ราคา, ทุน) ปาภต+นา นป. 

วิจกฺขโณ (ผู้คิดไตร่ตรอง, ผู้มีปัญญาเห็นประจักษ์) วิจกฺขณ+สิ

สมุฎฺฐาเปติ (ให้ตั้งไว้ด้วยดี, ให้ดำรงมั่น) สํ+อุ+√ฐา+ณาเป+ติ ภูวาทิ. เหตุกัตตุ.

อตฺตานํ (ตน, ตัวเอง) อตฺต+นํ

อณุํ (ละเอียด, เล็กน้อย) อณุ+อํ, * เดิมเป็น อนุมคฺคิว ได้แก้เป็น อณุํ อคฺคึว ตามพระบาฬี เห็นว่าสมควรกว่า.

อคฺคึว = อคฺคึ+อิว (ซึ่งไฟ+เพียงดัง, ดุจ) อคฺคิ+อํ = อคฺคึ ป., ส่วน อิว เป็นนิบาตบอกอุปมา

สนฺธมํ, สนฺธมนฺโต (เป่าอยู่, ก่ออยู่) สํ+√ธม+อ+อนฺต > สนฺธมนฺต+สิ

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

ปราชญ์มีเมธา พิจารณาถี่ถ้วน ย่อมตั้งตัวได้

ด้วยทุนทรัพย์แม้น้อย ดั่งก่อไฟทีละน้อยให้ลุก

โพลง.

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

นักปราชญ์มีเมธา พิจารณาถี่ถ้วย

ย่อมตั้งตัวได้ด้วยทุนทรัพย์เพียงเล็กน้อย

เหมือนก่อไฟกองน้อยเป็นกองใหญ่ฉะนั้น.

--