โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ ๕.ปญฺจโม กณฺโฑ (ขาทิ)

 ๕. ปญฺจโม กณฺโฑ (ขาทิ)

๑. ติช มาเนหิ ข สา ขมา วีมํสาสุฯ

ขนฺติยํ ติชา วีมํสายํ มานา จ ขสปฺปจฺจยา โหนฺติ ยถากฺกมํ, ติติกฺขา, วีมํสา, ติติกฺขติ, วีมํสติฯ ขมาวีมํสา, สูติ กึ? เตชนํ, เตโช, เตชยติ, มานนํ, มาโน มาเนติฯ

๒. กิตา ติกิจฺฉาสํสเยสุ โฉฯ

ติกิจฺฉายํ สํสเย จ วตฺตมานา กิตา โฉ โหติฯ ติกิจฺฉา, วิจิกิจฺฉา, ติกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉติฯ อญฺญตฺร นิเกโต, สํเกโต, เกตนํ, เกโต, เกตยติฯ

๓. นินฺทายํ คุป พธา พสฺส โภ จฯ

นินฺทายํ วตฺตมาเนหิ คุป พเธหิ โฉ โหติ พสฺส โภ จฯ ชิคุจฺฉา, พีภจฺฉา, ชิคุจฺฉติ, พีภจฺฉติ, อญฺญตฺร โคปนํ, โคโป, โคเปติ, พธโกฯ

๔. ตุํสฺมา โลโป จิจฺฉายํ เตฯ

ตุมนฺตโต อิจฺฉายมตฺเถ เต ขสฉา โหนฺติ พหุลํ, โลโป จ ตุํปจฺจยสฺส โหติ สุตตฺตา, พุภุกฺขา, ชิคีสาํ, ชิฆจฺฉา, พุภุกฺขติ, ชิคีสติ ชิฆจฺฉติฯ อิธ กสฺมา น โหติ ‘โภตฺตุมิจฺฉตี’ติ? ปทนฺตเรนาภิธานาฯ ตุํสฺมาติ กึ? โภชนมิจฺฉติฯ อิจฺฉายนฺติ กึ? ภุญฺชิตุํ คจฺฉติฯ กถํ ‘กูลํ วิปติ สตี’ติ? ยถา กูลํ ปติตุ มิจฺฉตีติ วากฺยํ โหติ, เอวํ วุตฺติปิ โหสฺสติฯ วากฺยเมว จรหิ กถํ โหติ? โลกสฺส ตถา วจนิจฺฉายฯ

๕. อีโย กมฺมาฯ

อิจฺฉากมฺมโต อิจฺฉายมตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติฯ ปุตฺตมิจฺฉติ ปุตฺถียติฯ กมฺมาติ กึ? อสิเนจฺฉติฯ อิธ กสฺมา น โหติ ‘รญฺโญปุตฺตมิจฺฉตี’ติ? สาเปกฺขตฺตา, น หิ อญฺญมเปกฺขมาโน อญฺเญน สเหกตฺถิภาวมนุภวิตุํ สกฺโกติฯ อิธาปิ จรหิ น สิยา ‘อตฺตโน ปุตฺต มิจฺฉตี’ติ? เนเวตฺถ ภวิตพฺพํ, น หิ ภวติ ‘อตฺตโน ปุตฺตียตี’ติ, กถํ จรหิ ปุตฺตสฺส อตฺตนิยตา-วคมฺยเต ? อญฺญสฺสาสุตตฺตา อิจฺฉาย จ ตพฺพิสยตฺตาฯ

๖. อุปมานาจาเรฯ

กมฺมโต อุปมานา อาจารตฺเถ อีโย โหติฯ ปุตฺตมิ-วา-จรติ ปุตฺตียติ มาณวกํ, อุปมานาติ กึ? ปุตฺตมาจรติฯ

๗. อาธาราฯ

อาธารตู-ปมานา อาจารตฺเถ อีโย โยติฯ กุฎิยมิวา-จรติ กุฎียตี ปาสาเท, ปาสาทียติ กุฎิยํ ภิกฺขุฯ

๘. กตฺตุตาโยฯ

กตฺตุตู-ปมานา อาจารตฺเถ อาโย โหติฯ ปพฺพโต อิวาจรติ ปพฺพตายติฯ

๙. ยฺจตฺเถฯ

กตฺตุโต อภูตตพฺภาเว อาโย โหติ พหุลํฯ ภุสายติ, ปฎปฎายติ, โลหิตายติ, กตฺตุโตตฺเวว? (อภุสํ) ภุสํ กโรตีหิ, อิห กสฺมา น โหติ ‘ภุสี ภวตี’ติ? วุตฺตตฺถตายฯ

๑๐. สทฺทาทีนิ กโรติฯ

สทฺทาทีหิ ทุติยนฺเตหิ กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อาโย โหติฯ สทฺทายติ, เวรายติ, กลหายติ, ธูปายติฯ

๑๑. นุโมตฺว-สฺโสฯ

นโมอิจฺจสฺมา กโรตีติ อสฺมึ อตฺเถ อสฺโส โหติฯ นมสฺสติ ตถาคฺตํฯ

๑๒. ธาตฺวตฺเถ นามสฺมิฯ

นามสฺมา ธาตฺวตฺเถ พหุลมิโหติฯ หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ, ทฬฺหํ กโรติ วินยํ ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติฯ

๑๓. สจฺจาทีหาปิฯ

สจฺจาทีหิ ธาตฺวตฺเถ อาปิ โหติฯ สจฺจาเปติ, อตฺถาเปติ, เวทาเปติ, สุกฺขาเปติ, สุขาเปติ, ทุกฺขาเปติฯ

๑๔. กฺริยตฺถาฯ

อยมธิกาโร อาสตฺถปริสมตฺติยาฯ กฺริยา อตฺโถ ยสฺส โส กฺริยตฺโถ ธาตุฯ

๑๕. จุราทิโต ณิฯ

จุราทีหิ กฺริยตฺเถหิ สกตฺเถ ณิ ปโร โหติ พหุลํฯ ณกาโร วุทฺธฺยตฺโถ, เอวมญฺญตฺราปิ, โจรยติ, ลาฬยติ, กถํ ‘รชฺชํ กาเรตี’ติ? โยควิภาคโตฯ

๑๖. ปโยชกพฺยาปาเร ณาปิ จฯ

กตฺตารํ โย ปโยชยติ, ตสฺส พฺยาปาเร กฺริยตฺถา ณิณาปี โหนฺติ พหุลํ, กาเรติ, การาเปติฯ นนุ จ กตฺตาปิ กรณาทีนํ ปโยชโกติ ตํพฺยาปาเรปิ ณิณาปี ปาปุณนฺติ? ปโยชกคฺคหณสามตฺถิยา น ภวิสฺสนฺติ จุราทีหิ วิสุํ วจนสามตฺถิยา จฯ อโต ภิยฺโย ณาปิเยว, ณิเยวุวณฺณโต, ทฺวยเมวญฺเญหิฯ

๑๗. กฺโย ภาวกมฺเมสฺว-ปโรกฺเขสุ มาน นฺต ตฺยาทีสุฯ

ภาวกมฺมวิหิเตสุ ปโรกฺขาวชฺชิเตสุ มานนฺตตฺยาทีสุ ปเรสุ กฺโย โหติ กฺริยตฺถาฯ นฺตคฺคหณมุตฺตรตฺถํ, กกาโร อวุทฺธฺยตฺโถ เอวมุตฺตรตฺราปิฯ ฐียมานํ, ฐียเต, สูยมานํ, สูยเต, อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสูติ กึ? พภูว เทวทตฺเตน, พิภิท กุสุโลฯ ภิชฺชเต กุสุโล สยเมวาติ ‘ภิชฺชเต’ติ สวนา กมฺมตา-วคมฺยเต, ‘สยเมวา’ติ สวนโต กตฺตุตา, กตฺตุตาวจนิจฺฉายนฺตุ ‘ภินฺทติ กุสุโล อตฺตาน’นฺติ ภวติ, เอวมญฺญมฺปิ ยถาคมมนุคนฺตพฺพํฯ ‘อปโรกฺเขสุ มานนฺตตฺยาทีสู’ติ อยมธิกาโร อา ‘ตนาทิตฺโว’ติ ๕.๒๖ฯ อปิจ เอเต กฺยาทโย ตฺยาทีสุ ปรภูเตสุ กตฺตุกมฺมภาว วิหิเตสุ กฺยลาทีนํ วิธานโต เตสฺเวว วิญฺญายนฺตีติ อกมฺมเกหิ ธาตูหิ กตฺตุภาเวสุ, สกมฺมเกหิ กตฺตุกมฺเมสุ, กมฺมาวจนิจฺฉายํ ภาเว จ ภวนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ยสฺส ปน ธาตุสฺส กิริยา กมฺมมเปกฺขเต, โส สกมฺมโก, ยสฺส ตุ กิริยา กตฺตุมตฺตมเปกฺขเต, สฺวากมฺมโกติ ญาตพฺพํฯ

๑๘. กตฺตริ โลฯ

กฺริยตฺถโต อปโรกฺเขสุ กตฺตุวิหิตมาน นฺตตฺยาทีสุ โล โหติฯ ลกาโร, ‘‘ญิลสฺเส’’ติ ๕-๑๖๓ วิเสสนตฺโถฯ ปจมาโน, ปจนฺโต, ปจติฯ

๑๙. มํ จ รุธาทีนํฯ

รุธาทิโต กตฺตุวิหิตมานนฺต ตฺยาทีสุ โล โหติ มํ จ อนฺตสรา ปโรฯ มกาโร-นุพนฺโธ, อกาโร อุจฺจารณตฺโถฯ รุนฺธมาโน, รุนฺธนฺโต, รุนฺธติฯ

๒๐. ณิณาปฺยาปีหิ วาฯ

ณิณาปฺยาปีหิ กตฺตุวิหิตมานนฺต ตฺยาทีสุ โล โหติ วิภาสา, โอรยนฺโต, โจเรนฺโต, การยนฺโต, กาเรนฺโต, การาปยนฺโต, การาเปนฺโต, สจฺจาปยนฺโต, สจฺจาเปนฺโต, โจรยติ, โจเรติ, การยติ, กาเรติ, การาปยติ, การาเปติ, สจฺจาปยติ, สจฺจาเปติฯ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ-ยํ วาสทฺโท, เตน มาเน นิจฺจํ, โจรยมาโน, การยมาโน, การาปยมาโน, สจฺจาปยมาโนฯ

๒๑. ทิวาทีหิ ยกฯ

ทิวาทีหิ ลวิสเย ยก โหติฯ ทิพฺพนฺโต, ทิพฺพติฯ

๒๒. ตุทาทีหิ โกฯ

ตุทาทีหิ ลวิสเย โก โหติฯ ตุทมาโน, ตุทนฺโต, ตุทติฯ

๒๓. ชฺยาทีหิ กฺนาฯ

ชิอาทีหิ ลวิสเย กฺนา โหติฯ ชินนฺโต, ชินาติฯ กถํ ‘ชยนฺโต’ ชยตี, ติ? ภูวาทิปาฐาฯ

๒๔. กฺยาทีหิ กฺณาฯ

กีอาทีหิ ลวิสเย กฺณา โหติฯ กิณนฺโต, กิณาติฯ

๒๕. สฺวาทีหิ กฺโณฯ

สุอาทีหิ ลวิสเย กฺโณ โหติฯ สุณมาโน, สุณนฺโต, สุโณติฯ กถํ สุณาตีติ? กฺยาทิปาฐาฯ

๒๖. ตนาทิตฺโวฯ

ตนาทิโต ลวิสเย โอ โหติฯ ตโนติฯ

๒๗. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพา-นียาฯ

ตพฺพอนียา กฺริยตฺถา ปเร ภาวกมฺเมสุ พหุลํ ภวนฺติฯ กตฺตพฺพํ, กรณียํ, กตฺตพฺโพ กโฎ, กรณีโยฯ พหุลาธิการา กรณาทีสุปิ ภวนฺติ, สินานียํ จุณฺณํ, ทานีโย พฺราหฺมโณ, สมฺมาวตฺตนีโย คุรุ, ปวจนีโย อุปชฺฌาโย, อุปฎฺฐานีโย สิสฺโสฯ

๒๘. ฆฺยณฯ

ภาวกมฺเมสุ กฺริยตฺถา ปโร ฆฺยณ โหติ พหุลํฯ วากฺยํ, การิยํ, เจยฺยํ, เชยฺยํฯ

๒๙. อาสฺเส จฯ

อาโตฆฺยณ โหติ ภาวกมฺเมสุ, อาสฺส เอ จฯ เทยฺยํฯ

๓๐. วทาทีหิ โยฯ

วทาทีหิ กฺริยตฺเถหิ โย โหติ พหุลํ ภาวกมฺเมสุฯ วชฺชํ, มชฺชํ, คมฺมํฯ (๔๒) ‘‘ภุชานฺเน’’, โภชฺโช โอทโน, โภชฺชา ยาคุ, โภคฺคมญฺญํฯ

๓๑. กิจฺจ ฆจฺจ ภจฺจ ภพฺพ เลยฺยาฯ

เอเต สทฺทา ยปฺปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ

๓๒. คุหาทีหิ ยกฯ

คุตาทีหิ กฺริยตฺเตหิ ภาวกมฺเมสุ ยก โหติฯ คุยฺหํ, ทุยฺหํ, สิสฺโสฯ สิทฺธา เอเวเต ตพฺพาทโย เปสาติสคฺคปตฺตกาเลสุปิ คมฺยมาเนสุ สามญฺเญนวิธานโต, ตฺวยา ขลุ กโฎ กตฺตพฺโพ, กรณีโย, การิโย, กิจฺโจ, เอวํ ตฺวยา กโฎ กตฺตพฺโพ, โภตา กโฎ กตฺตพฺโพ, โภโต หิ ปตฺโต กาโล กฎกรเณฯ เอวํ อุทฺธโมหุตฺติเกปิ วตฺตมานโต เปสาทีสุ สิทฺธา เอวฯ ตถา อรเห กตฺตริ สตฺติวิสิฏฺเฐ จ ปตียมาเน อาวสฺสกาธมีณตาวิสิฏฺเฐ จ ภาวาโท สิทฺธา, อุทฺธํมุหุตฺตโต-โภตา กโฎ กตฺตพฺโพ, โภตา รชฺชํ กตฺตพฺพํฯ ภวํ อรโห, โภตา สาโร วหิตพฺโพ, ภวํ สกฺโก, โภตา อวสฺสํ กโฎ กตฺตพฺโพ, โภตา นิกฺโข ทาตพฺโพฯ

๓๓. กตฺตริ ลฺตุณกาฯ

กตฺตริ การเก กฺริยตฺถา ลฺตุณกา โหนฺติ พหุลํฯ ปฐิตา, ปาฐโกฯ พหุลมิตฺเวว? ปาเทหิ หรียตีติ ปาทหา-รโก , คเล จุปฺปเตติ คเลโจปโกฯ สิทฺโธว ลฺตุ, อรเห สีลสาธุธมฺเมสุ จ สามญฺญวิหิตตฺตา, ภวํ ขลุ กญฺญาย ปริคฺคหิตา, ภวเมตํ อรหติฯ สีลาทีสุ-ขลฺวปิ อุปาทาตา กุมารเก, คนฺตา เขลํ, มุณฺฑยิตาโร สาวิฎฺฐายนา วธุํ กตปริคฺคหํฯ

๓๔. อาวีฯ

กฺริยตฺถา อาวี โหติ พหุลํ กตฺตริฯ ภยทสฺสาวีฯ อปฺปวิสยตญฺญาปนตฺถํ ภินฺนโยคกรณํ, สามญฺญวิหิตตฺตา สีลา ทีสุ จ โหเตวฯ

๓๕. อาสึสายมโกฯ

อาสึสายํ คมฺยมานายํ กฺริยตฺถา อโก โหติ กตฺตริฯ ชีวตูติ ชีวโก, นนฺทตูติ นนฺทโก, ภวตูติ ภวโกฯ

๓๖. กรา ณโนฯ

กรโต กตฺตริ ณโน โหติฯ กโรตีติ การณํ, กตฺตรีติ กึ? กรณํฯ

๓๗. หาโต วีหิกาเลสุฯ

หาโต วีหิสฺมึ กาเล จ ณโน โหติ กตฺตริฯ หายนา นาม วิหโย, หายโน สํวจฺฉโร, วีหิกาเลสูติ กึ? หาตาฯ

๓๘. วิทา กูฯ

วิทสฺมา กู โหติ กตฺตริฯ วิทู, โลกวิทูฯ

๓๙. วิโต ญาโตฯ

วิปุพฺพา ญาอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริฯ วิญฺญูฯ วิโตติ กึ? ปญฺญาฯ

๔๐. กมฺมาฯ

กมฺมโต ปรา ญาอิจฺจสฺมา กู โหติ กตฺตริฯ สพฺพญฺญู, กาลญฺญูฯ

๔๑. กฺวจณฯ

กมฺมโต ปรา กฺริยตฺถา กฺวจิ อณ โหติ กตฺตริฯ กุมฺภกาโร, สรลาโว, มนฺตชฺฌาโย, พหุลาธิการา อิธ น โหติ อาทิจฺจํ ปสฺสติ, หิมวนฺตํ สุโณติ, คามํ คจฺฉติฯ กฺวจีติ กึ? กมฺมกโรฯ

๔๒. คมา รูฯ

กมฺมโต ปรา คมา รู โหติ กตฺตริฯ เวทคู ปารคูฯ

๔๓. สมานญฺญ ภวนฺต ยาทิตู-ปมานา ทิสา กมฺเม รีริกฺขกาฯ

สมานาทีหิ ยาทีหิ โจปมาเนหิ ปรา ทิสา กมฺมการเก รีริกฺขกา โหนฺติฯ สมาโน วิย ทิสฺสตีติ สที สทิกฺโข สทิโสฯ อญฺญาที อญฺญาทิกฺโข อญฺญาทิโสฯ ภวาที ภวาทิกฺโข ภวาทิโสฯ ยาที ยาทิกฺโข ยาทิโสฯ ตฺยาที ตฺยาทิกฺโข ตฺยาทิโสฯ สมานาทีหีติ กึ? รุกฺโข วิย ทิสฺสติฯ อุปมานาติ กึ? โส ทิสฺสติฯ กมฺเมติ กึ? โส วิย ปสฺสติฯ รการา อนฺตสราทิโลปตฺถา, กกาโร เอการาภาวตฺโถฯ

๔๔. ภาวการเกสฺว-ฆณ ฆกาฯ

ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา อ ฆณ ฆ กา โหนฺติ พหุลํฯ อ-ปคฺคโห, นิคฺคโห, กโร, คโร, จโย, ชโย, รโว, ภโว, ปโจ, วโจ, อนฺนโท, ปุรินฺทโท, อีสกฺกโร, ทุกฺกโร, สุกโรฯ ฆณ-ภาเว ปาโก, จาโค, ภาโว, การเกปิ สญฺญายํ ตาว ปชฺชเตเนนาติ ปาโท, รุชตีติ โรโค, วิสตีติ เวโส, สรติ กาลนฺตรนฺติ สาโร ถิรํโส, ทรียนฺเต เอเตหีติ ทารา, ชีรยติ เอเตนาติ ชาโร, อสญฺญายมฺปิ ทาโย ทตฺโต, ลาโภ ลทฺโธ, ฆ-วโก, นิปโก, ก-ปิโย, ขิโป, ภุโช, อายุธํฯ

๔๕. ทาธาตฺวิฯ

ทาธาหิ พหุลมิ โหติ ภาวการเกสุฯ อาทิ, นิธิ, วาลมิฯ

๔๖. วมาทียฺยถุฯ

วมาทีหิ ภาวการเกสฺวถุ โหติฯ วมถุ, เวปถุ, (อวถุ, สยถุ)ฯ

๔๗. กฺวิฯ

กฺริยตฺถา กฺวิ โหติ พหุลํ ภาวการเกสุฯ กกาโร กานุพนฺธการิยตฺโถ, อภิภู, สยมฺภู, ภตฺตคฺคํ, (ทานคฺคํ) สลากคฺคํ, สภา, ปภาฯ

๔๘. อโนฯ

กฺริยตฺตา ภาวการเกสฺวโน โหติฯ คมนํ, ทานํ, สมฺปทานํ, อปาทานํ, อธิกรณํ, จลโน, ชลโน, โกธโน, โกปโน, มณฺฑโน, ภูสโนฯ

๔๙. อิตฺถิยมณ ตฺติ ก ยก ยา จฯ

อิตฺถิลิงฺเค ภาเว การเก จ กฺริยตฺถา ออาทโย โหนฺติ อโน จ พหุลํฯ อ ติติกฺขา, วีมํสา, ชิคุจฺฉา, ปิปาสา, ปุตฺติยา อีหา ภิกฺขา, อาปทา, เมธา, โคธา, ณการา, หารา, ตารา, ธารา, อารา, กฺติ-อิฎฺฐิ, สิฎฺฐิ, ภิตฺติ, ภตฺติ, ตนฺติ ภูติ, ก-คุหา, รุชา, มุทา, ยก-วิชฺชา, อิชฺชา, ย-เสยฺยา, สมชฺชา, ปพฺพชฺชา, ปริจริยา, ชาคริยา, อนการณา, หารณา, เวทนา, วนฺทนา, อุปาสนาฯ

๕๐. ชาหาหิ นิฯ

ชาหาอิจฺเจเตหิ นิ โหติตฺถิยํฯ ชานิ, หานิฯ

๕๑. กรา ริริโยฯ

กรโต ริริโย โหติตฺถิยํฯ กรณํ กิริยาฯ กถํ ‘กฺริยา’ติ? ‘‘กฺริยายํ’’ติ นิปาตนาฯ

๕๒. อิกิตี สรูเปฯ

กฺริยตฺถสฺส สรูเป-ภิเธยฺเย กฺริยตฺถา ปเร อิกิตี โหนฺติ, วจิ, ยุธิ, ปจติ, ‘อกาโร กกาโร’ติ อาทีสุ การสทฺเทน สมาโส, ยถา เอวกาโรติฯ

๕๓. สีลาภิกฺขญฺญา-วสฺสเกสุ ณีฯ

กฺริยตฺถา ณี โหติ สีลาทีสุ ปตียมาเนสุ, อุณฺหโภชี, ขีรปายี, อวสฺสการี, สตนฺทายีฯ

๕๔. ถาวริตฺตร ภงฺคุร ภิทุร ภาสุร ภสฺสราฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเต สีเล คมฺยมาเนฯ

๕๕. กตฺตริ ภูเต กฺตวนฺตุ กฺตาวีฯ

ภูเต-ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา กฺตวนฺตุตฺตาวี โหนฺติ กตฺตริฯ วิชิตวา, วิชิตาวี, ภูเตติ อธิกาโร ยาว ‘‘อาหารตฺถา’’ติ (๕-๖๐)ฯ

๕๖. กฺโตภาวกมฺเมสุฯ

ภาเว กมฺเม จ ภูเต กฺโต โหติฯ อาสิตํ ภวตาฯ กโต กโฎ ภวตาฯ

๕๗. กตฺตริ จารมฺเภฯ

กฺริยารมฺเภ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจฯ ปกโต ภวํ กฎํ, ปกโต กโฎ ภวตา, ปสุตฺโต ภวํ, ปสุตฺตํ ภวตาฯ

๕๘. ฐา-ส วส สิลิส สี รุห ชร ชนีหิฯ

ฐาทีหิ กตฺตริ กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจฯ อุปฎฺฐิโต คุรุํ ภวํ, อุปฎฺฐิโต คุรุ โภตา, อุปาสิโต คุรุํ ภวํ, อุปาสิโต คุรุ โภตา, อนุวุสิโต คุรุํ ภวํ, อนุวุสิโต คุรุ โภตา, อาสิลิฏฺโฐ คุรุํ ภวํ, อาสิลิฏฺโฐ คุรุ โภตา, อธิสฺสิโต ขโฎปิกํ ภวํ, อธิสฺสิตา ขโฎปิกา โภตา, อารโฬฺห รุกฺขํ ภวํ, อารุโฬฺห รุกฺโข โภตา, อนุชิณฺโณ วสลิํ เทวทตฺโต, อนุชิณฺณา วสลี เทวทตฺเตน, อนุชาโต มาณวโก มาณวิกํ, อนุชาตา มาณวิกา มาณวเกนฯ

๕๙. คมนตฺถากมฺมกาธาเร จฯ

คมนตฺถโต อกมฺมกโต จ กฺริยตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ กตฺตริ จ ยถาปตฺตญฺจ, อิทเมสํ ยาตํ, อิห เต ยาตา, อิห เตหิ ยาตํ, อยํ เตหิ ยาโต ปโถ, อิทเมสมาสิตํ, อิห เต อาสิตา, อิหเตหิ อาสิตํ, ‘เทโว เจ วุฏฺโฐ สมฺปนฺนา สาลโย’ติ การณสามคฺคีสมฺปตฺติ เอตฺถาภิมตาฯ

๖๐. อาหารตฺถาฯ

อชฺโฌหารตฺถา อาธาเร กฺโต โหติ ยถาปตฺตญฺจ, อิทเมสํ ภุตฺตํ, อิทเมสํ ปีตํ, อิห เตหิ ภุตฺตํ, อิห เตหิ ปีตํ, โอทโน เตหิ ภุตฺโต ปีตมุทกํ, อกตฺตตฺโถ โยควิภาโค, กถํ ‘ปีตา คาโว’ติ? ปีตเมสํ วิชฺชตีติ ปีตา, พาหุลกา วา, ‘ปสฺสินฺโน’ติ ยา เอตฺถ ภูตกาลตา, ตตฺร ตฺโต, เอวํ รญฺญํ มโต รญฺญํ อิฏฺโฐ, รญฺญํ พุทฺโธ, รญฺญํ ปูชิโต, เอวํ สีลิโต, รกฺขิโต, ขนฺโต, อากุฏฺโฐ, รุฏฺโฐ, รุสิโต, อภิพฺยาหโฎ, ทยิโย, หฏฺโฐ, กนฺตา, สํยโต, อมโต, ‘กฎฺฐ’นฺติ ภูตตายเมว เหตุโน, ผลํ ตฺวตฺร ภาวิฯ

๖๑. ตุํ ตาเย ตเว ภาเว ภวิสฺสติ กฺริยายํ ตทตฺถายฯ

ภวิสฺสติ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ภาเว ตุํ ตาเย ตเว โหนฺติ กฺริยายํ ตทตฺถายํ ปตียมานายํฯ กาตุํ คจฺฉติ, กตฺตาเย คจฺฉติ, กาตเว คจฺฉติ, อิจฺฉติ โภตฺตุํ กาเมติ โภตฺตุนฺติ อิมีนาว สิทฺธํ, ปุนพฺพิธาเน ตฺวิหาปิ สิยา ‘อิจฺฉนฺโต กโรตี’ติ, เอวํ สกฺโกติ โภตฺตุํ, ชานาติ โภตฺตุํ, คิลายติ โภตฺตุํ, ฆฎเต โภตฺตุํ, อารภเต โภตฺตุํ, ลภเต โภตฺตุํ, ปกฺกมติ โภตฺตุํ, อุสฺสหติ โภตฺตุํ, อรหติ โภตฺตุํ, อตฺถิ โภตฺตุํ, วิชฺชติ โภตฺตุํ, วฎฺฎ ติโภตฺตุํ, กปฺปติ โภตฺตุนฺติฯ ตถา ปารยติ โภตฺตุํ, ปหุ โภตฺตุํ, สมตฺโถ โภตฺตุํ, ปริยตฺโต โภตฺตุํ, อลํ โภตฺตุนฺติ ภวติสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวาฯ ตถา กาโล โภตฺตุํฯ สมโย โภตุํ, เวลา โภตุนฺติ, ยถา โภตฺตุํมโน, โสตฺตุํ โสโต, ทฎฺฐุํ จกฺขุ, ยุชฺฌิตุํ ธนุ, วตฺตุํ ชโฬ, คนฺตุมโน, กตฺตุมลโสติ, อุจฺจารณนฺตุ วตฺตายตฺตํฯ ภาเวติ กึ? กริสฺสามีติ คจฺฉติ, กฺริยายนฺติ กึ? ภิกฺขิสฺสํ อิจฺจสฺส ชฎา, ตทตฺถายนฺติ กึ? คจฺฉิสฺสโต เต ภวิสฺสติ ภตฺตํ โภชนายฯ

๖๒. ปฎิเสเธ-ลํขลูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วาฯ

อลํ ขลุสทฺทานํ ปฎิเสธตฺถานํ ปโยเค ตุนาทโย วา โหนฺติ ภาเวฯ อลํ โสตุน, ขลุ โสตุน, อลํ สุตฺวาน, ธลุ สุตฺวาน, อลํ สุตฺวา, ขลุ สุตฺวา, อลํ สุเตน, ขลุ โสเตน, อลํ ขลูนนฺติ กึ? มา โหตุ, ปฎิเสเธติ กึ? อลงฺกาโรฯ

๖๓. ปุพฺเพกกตฺถุกานํฯ

เอโก กตฺตา เยสํ พฺยาปารานํ, เตสุ โย ปุพฺโพ, ตทตฺถโต กฺริยตฺถา ตุนาทโย โหนฺติ ภาเว, โสตุน ยาติ, สุตฺวาน, สุตฺวา วา, เอกกตฺตุกานนฺติกึ? ภุตฺตสฺมึ เทวทตฺเต ยญฺญทตฺโต วชติ, ปุพฺพาติ กึ? ภุญฺชภิ จ ปจติ จฯ ‘อปฺปตฺวา นทิํ ปพฺพโต อติกฺกมฺม ปพฺพตํ นที’ติ ภูธาตุสฺส สพฺพตฺถ สมฺภวา เอกกตฺตุกตา ปุพฺพกาลตา จ คมฺยเตฯ ‘ภุตฺวา ภุตฺวา คจฺฉตีติ’ อิมินาว สิทฺธํ อาภิกฺขญฺญนฺตุ ทฺวิพฺพจนาวคมฺยเตฯ กถํ ‘ชีวคฺคาหํ อคาหยิ, กายปฺปจาลกํ คจฺฉนฺตี’ติ อาทิ? ฆณนฺเตน กฺริยาวิเสสเนน สิทฺธํ ยถา ‘โอทนปากํ สยตี’ติฯ

๖๔. นฺโต กตฺถริ วตฺตมาเนฯ

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺตา นฺโต โห ติ กตฺตริ, ติฎฺฐนฺโตฯ

๖๕. มาโนฯ

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา มาโน โหติ, กตฺตริฯ ติฎฺฐมาโนฯ

๖๖. ภาวกมฺเมสุฯ

วตฺตมานตฺเถ วตฺตมานโต กฺริํยตฺถา ภาเว กมฺเมจ มาโน โหติฯ ฐียมานํ, ปจฺจมาโน โอทโนฯ

๖๗. เต สฺสปุพฺพานาคเตฯ

อนาคตตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เตนฺตมานา สฺสปุพฺพา โหนฺติฯ ฐสฺสนฺโต, ฐสฺสมาโน, ฐียิสฺสมานํ, ปจฺจิสฺสมาโน โอทโนฯ

๖๘. ณฺวาทโยฯ

กฺริยตฺถา ปเร พหุลํ ณฺวาทโย โหนฺติฯ จารุ, ทารุฯ

๖๙. ขฉสาน เมกสฺสโรทิ เทฺวฯ

ขฉสปฺปจฺจยนฺตานํ กฺริยตฺถานํ ปฐเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ เทฺว ภวติฯ ติติกฺขา, ชิคุจฺฉา, วีมํสาฯ

๗๐. ปโรกฺขายญฺจฯ

ปโรกฺขายํ ปฐเมกสฺสรํ สทฺทรูปํ เทฺว ภวติฯ ชคาม, จกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตนญฺญตฺราปิ ยถาคมํ, ชหาติ, ชหิตพฺพํ, ชหิตุํ, ททฺทลฺลติ, จงฺกมติฯ ‘โลลุโป, โมมูโหติ โอตฺตํ ตทมินาทิปาฐาฯ

๗๑. อาทิสฺมา สราฯ

อาทิภูตา สรา ปรเมกสฺสรํ เทฺว โหติ, อสิสิสติ, อาทิสฺมาติ กึ? ชชคาร, สราติ กึ? ปปาจฯ

๗๒. น ปุนฯ

ยํ ทฺวิภูตํ, น ตํ ปุน ทฺวิตฺตมาปชฺชเต, ติติกฺขิสติ, ชิคุจฺฉิสติฯ

๗๓. ยถิฎฺฐํ สฺยาทิโนฯ

สฺยาทฺยนฺตสฺส ยถิฎฺฐเมกสฺสรมาทิภูตมญฺญํ วา ยถาคมํ ทฺวิตฺตปชฺชเต, ปุปุตฺตียิสติ, ปุติตฺตียิสติ, ปุตฺตียิยิสติฯ

๗๔. รสฺโส ปุพฺพสฺสฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส สโร รสฺโส โหติฯ ททาติฯ

๗๕. โลโป-นาทิพฺยญฺชนสฺสฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺสาทิโต-ญฺญสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติฯ อสิสิสติฯ

๗๖. ขฉเสสฺวสฺสิฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส อสฺส อิ โหติ ขฉเสสุฯ ปิปาสติ, ชิฆํสติ, ขฉเสสูติ กึ? ชหาติ, อสฺสาติ กึ? พุภุกฺขติฯ

๗๗. คุปิสฺสุสฺสฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส คุปิสฺส อุสฺส อิ โหติ ขฉเสสุ, ชิคุจฺฉติฯ

๗๘. จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมาฯ

ทฺวิตฺเต ปุเพสํ จตุตฺถทุติยานํ ตติยปฐมา โหนฺติฯ พุภุกฺขติ, จิจฺเฉทฯ

๗๙. กวคฺคหานํ จวคฺคชาฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺเพสํ กวคฺคหานํ จวคฺคชา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ จุโกป, ชหาติฯ

๘๐. มานสฺส วี ปรสฺส จ มํฯ

ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส มานสฺส วี โหติ ปรสฺส จ มํ, วีมํสติฯ

๘๑. กิตสฺสาสํสเย ติ วาฯ

สํสยโส-ญฺญสฺมึ วตฺตมานสฺส ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส กิตสฺส วา ติ โหติฯ ติกิจฺฉติ, จิกิจฺฉติ, อสํสเยติ กึ? วิจิกิจฺฉติฯ

๘๒. ยุวณฺณานเมโอ ปจฺจเยฯ

อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ กฺริยตฺถานํ เอโอโหนฺติ ยถากฺกมํ ปจฺจเยฯ เจตพฺพํ, เนตพฺพํ, โสตพฺพํ, ภวิตพฺพํฯ

๘๓. ลหุสฺสุปนฺตสฺสฯ

ลหุภูตสฺส อุปนฺตสฺส ยุวณฺณสฺส เอโอ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ เอสิตพฺพํ, โกสิตพฺพํ, ลหุสฺสาติ กึ? ธูปิตา, อุปนฺตสฺสาติ กึ? รุนฺธติฯ

๘๔. อสฺสา ณานุพนฺเธฯ

ณการานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร อุปนฺตสฺส อการสฺส อา โหติฯ การโกฯ

๘๕. น เต กานุพนฺธนาคเมสุฯ

เต เอโออา กานุพนฺเธ นาคเม จ น โหนฺติฯ จิโต, สุโต, ทิฏฺโฐ, ปุฏฺโฐ, นาคเม ‘วนา’ทินา (๑.๔๕) จินิตพฺพํ, จินิตุํ, สุณิตพฺพํ, สุณิตุํ ปาปุณิตพฺพํ, ปาปุณิตุํ, ธุนิตพฺพํ, ธุนิตุํ, ธุนนํ, ธุนยิตพฺพํ, ธุนาเปตพฺพํ, ธุนยิตุํ ธุนาเปตุํ, ธุนยนํ, ธุนาปนํ, ธุนยติ, ธุนาเปติ, ปีเนตพฺพํ, ปีนยิตุํ, ปีนนํ, ปีนิตุํ, ปีนยติ, สุโนติ, สิโนติ, ทุโนติ, หิโนติ, ปหิณิถพฺพํ, ปหิณิตุํ, ปหิณนํฯ

๘๖. วา กฺวจิฯ

เต กฺวจิ วา น โหนฺติ กานุพนฺธนาคเมสุฯ มุทิโต, รุทิตํ, โรทิตํฯ

๘๗. อญฺญตฺราปิฯ

กานุพนฺธนาคมโต-ญฺญสฺมิมฺปิ เต กฺวจิ, นุ โหนฺติฯ ขิปโก, ปนูทนํ, วธโกฯ

๘๘. ปฺเย สิสฺสาฯ

สิสฺส อา โหติ ปฺยาเทเส, นิสฺสายฯ

๘๙. เอโอนมยวา สเรฯ

สเร ปเร เอโอนํ อยอวา โหนฺติฯ ชโย, ภโว, สรติ กึ? เชติ, อนุโภติฯ

๙๐. อายาวา ณานุพนฺเธฯ

เอโอนํ อายาวา โหนฺติ สราโท ณานุพนฺเธฯ นายยติ, ภาวยติ, ‘สยาเปตฺวา’ติอาทีสุ รสฺสตฺตํฯ

๙๑. อาสฺสาณาปิมฺหิ ยุกฯ

อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ยุก โหติ ณาปิโต-ญฺญสฺมึ ณานุพนฺเธฯ ทายโก, ณานุพนฺเธตฺเวว? ทานํ, อณาปิมฺหีติ กึ? ทาปยติฯ

๙๒. ปทาทีนํ กฺวจิฯ

ปทาทีนํ ยุก โหติ กฺวจิฯ นิปชฺชิตพฺพํ, นิปชฺชิตุํ นิปชฺชนํ, ปมชฺชิตพฺพํ, ปมชฺชิตุํ, ปมชฺชนํ, กฺวจีติ กึ? ปาโทฯ

๙๓. มํ วา รุธาทีนํฯ

รุธาทีนํ กฺวจิ มํ วา โหติฯ รุนฺธิตุํ, รุชฺฌิตุํ, กฺวจิตฺเวว? นิโรโธฯ

๙๔. กฺวิมฺหิ โลโป-นฺตพฺยญฺชนสฺสฯ

อนฺตพฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิฯ ภตฺตํ คสนฺติ คณฺหนฺติ วา เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํฯ

๙๕. ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเนฯ

กฺริยตฺถานมนฺตพฺยญฺชนสฺส ปรรูปํ โหติ ยการโต-ญฺญสฺมึ พฺยญฺชเนฯ เภตฺตพฺพํ, พฺยญฺชเนติ กึ? ภินฺทิตพฺพํ, อยกาเรติ กึ? ภิชฺชติฯ

๙๖. มนานํ นิคฺคหีตํฯ

มการนการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ นิคฺคหีตํ โหติ อยกาเร พฺยญฺชเนฯ คนฺตพฺพํ, ชงฺฆา, พฺยญฺชเนตฺเวว? คมนํ, อยกาเรตฺเวว? คมฺยเตฯ

๙๗. น พฺรูสฺโสฯ

พฺรูสฺส โอ น โหติ พฺยญฺชเนฯ พฺรูมิ, พฺยญฺชเนตฺเวว? อพฺรวิฯ

๙๘. กคา จชานํ ฆานุพนฺเธฯ

ฆานุพนฺเธ จการชการนฺตานํ กฺริยตฺถานํ กคา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ วากฺยํ, ภาคฺยํฯ

๙๙. หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธฯ

หนสฺส ฆาโต โหติ ณานุพนฺเธฯ อาฆาโตฯ

๑๐๐. กฺวิมฺหิ โฆ ปริปจฺจ-สโมหิฯ

ปยฺยาทีหิ ปรสฺส หนสฺส โฆ โหติ กฺวิมฺหิฯ ปลิโฆ, ปฎิโฆ, อฆํ รสฺสตฺตํ นิปาตนา, สงฺโฆ, โอโฆฯ

๑๐๑. ปรสฺส ฆํ เสฯ

ทฺวิตฺเต ปรสฺส หนสฺส ฆํ โหติ เสฯ ชิฆํสาฯ

๑๐๒. ชิหรานํ คีฯ

ทฺวิตฺเต ปเรสํ ชิตรานํ คี โหติ เสฯ วิชิคีสา, ชิคีสาฯ

๑๐๓. ธาสฺส โหฯ

ทฺวิตฺเต ปรสฺส ธาสฺส ห โหติฯ ทหติฯ

๑๐๔. ณิมฺหิ ทีโฆ ทุสสฺสฯ

ทุสสฺส ทีโฆ โหติ ณิมฺหิฯ ทุสิโตฯ ณิมฺหีติ กึ? ทุฏฺโฐฯ

๑๐๕. คุหิสฺส สเรฯ

คุหิสฺส ทีโฆ โหติ สเรฯ นิคูหนํ สเรติ กึ? คุยฺหํฯ

๑๐๖. มุหพหานญฺจ เต กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ

มุหพหานํ คุหิสฺส จ ทีโฆ โหติ ตการาโท กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเต, มูโฬฺห, พาโฬฺห, คูโฬฺห, เตติ กึ? มุยฺหติ, กานุพนฺเธติ-กึ? มุยฺหิตพฺพํ, อตฺเวติ กึ? มุยฺหิตฺวาน, มุยฺหิตฺวา, ‘เต กานุพนฺเธ-ตฺเว’ติ อยมธิกาโร ยาว ‘‘สาสสฺส สิสฺเว’’ติ -๑๑๗ฯ

๑๐๗. วหสฺสุสฺสฯ

วหสฺส อุสฺส ทีโฆ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเตฯ วุฏฺโฐฯ

๑๐๘. ธาสฺส หิฯ

ธา=ธารเณตีมสฺส หิ โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเตฯ นิหิโต, นิหิตวาฯ

๑๐๙. คมาทิรานํ โลโป-นฺตสฺสฯ

คมาทีนํ รการนฺตานํ จ อนฺตสฺส โลโป โหติ เต กานุพนฺเธ ตฺวานตฺวาวชฺชิเตฯ คโต, ขโต, หโต, มโต, ตโต, สญฺญโต, รโต, กโต, เตตฺเวว? คมฺยเต, กานุพนฺเธตฺเวว? คนฺตพฺพํ, อตฺเวตฺเวว? คนฺตฺวาน, คนฺตฺวาฯ

๑๑๐. วจาทีนํ วสฺสุฎ วาฯ

วจาทีนํ วสฺส วา อุฎ โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ อุตฺตํ, วุตฺตํ, อุฎฺฐํ, วุฎฺฐํ, ‘อตฺเวตฺเวว? วตฺวาน, วตฺวาฯ

๑๑๑. อสฺสุฯ

วจาทีนมสฺส อุ โหติ กานุพนฺเธ-สฺเวฯ วุตฺตํ, วุฎฺฐํฯ

๑๑๒. วทฺธสฺส วาฯ

วทฺธสฺส อสฺส วา อุ โหติ กานุพนฺเธ ตฺเวฯ วุทฺโธฯ วทฺโธฯ อตฺเวตฺเวว? วทฺธิตฺวาน, วทฺธิตฺวา, กถํ ‘วุตฺตี’ติ? ‘‘วุตฺตีมตฺเต’’ติ ๓-๖๙. นิปาตนา, ‘วตฺตี’ติ โหเตว ยถาลกฺขณํฯ

๑๑๓. ยชสฺส ยสฺส ฎิยีฯ

ยชสฺส ยสฺส ฎิยี โหนฺติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ อิฎฺฐํ, ยิฎฺฐํ, อตฺเวตฺเวว? ยชิตฺวาน, ยชิตฺวาฯ

๑๑๔. ฐาสฺสิฯ

ฐาสฺสิ โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ ฐิโต, อตฺเวตฺเวว? ฐตฺวาน, ฐตฺวาฯ

๑๑๕. คาปานมีฯ

คาปานมี โหติ กานพนฺเธ-ตฺเวฯ คีตํ, ปีตํ, อตฺเวตฺเวว? คายิตฺวา นิจฺจํ ยาคโม, ปาสฺส ตุ ปีตฺวาติ พหุลาธิการาฯ

๑๑๖. ชนิสฺสาฯ

ชนิสฺส อา โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ ชาโตฯ อตฺเวตฺเวว? ชนิตฺวาฯ

๑๑๗. สาสสฺส สิส วาฯ

สาสสฺส สิส วา โหติ กานุพนฺเธ-ตฺเวฯ สิฎฺฐํ, สตฺถํ, สิสฺโส, สาสิโย อตฺเวตฺเวว? อนุสาสิตฺวานฯ

๑๑๘. กรสฺสา ตเวฯ

กรสฺส อา โหติ ตเวฯ กาตเวฯ

๑๑๙. ตุํตุนตพฺเพสุ วาฯ

ตุมาทีสุ วา กรสฺสา โหติฯ กาตุํ กตฺตุํ, กาตุน กตฺตุน, กาตพฺพํ กตฺตพฺพํฯ

๑๒๐. ญาสฺส เน ชาฯ

ญาธาตุสฺส ชา โหติ นกาเรฯ ชานิตุํ, ชานนฺโต, เนติ กึ? ญาโตฯ

๑๒๑. สกาปานํ กุกกู เณฯ

สกอาปานํ กุกกุอิจฺเจเต อาคมา โหนฺติ ณกาเรฯ สกฺกุณนฺโต, ปาปุณนฺโต, สกฺกุโณติ, ปาปุโณติ, เณติ กึ? สกฺโกติ, ปาเปติฯ

๑๒๒. นิโต จิสฺส โฉฯ

นิสฺมา ปรสฺส จิสฺส โฉ โหติฯ นิจฺฉโยฯ

๑๒๓. ชรสทานมีม วาฯ

ชรสทานมนฺตสรา ปโร อีม โหติ วิภาสาฯ ชีรณํ, ชีรติ, ชีราเปติ, นิสีทิตพฺพํ, นิสีทนํ, นิสีทิตุํ, นิสีทติ, วาติ กึ? ชรา, นิสชฺชา, ‘อีม วา’ติ โยควิภาคา อญฺเญสมฺปิ, อหีรถ, สํโยคาทิ โลโปตฺถสฺสฯ

๑๒๔. ทิสสฺส ปสฺส ทสฺส ทส ท ทกฺขาฯ

ทิสสฺส ปสฺสาทโย โหนฺติ วิภาสาฯ วิปสฺสนา, วิปสฺสิตุํ, วิปสฺสติ, สุทสฺสี, ปิยทสฺสี, ธมฺมทสฺสี, สุทสฺสํ, ทสฺสนํ, ทสฺเสติ, ทฎฺฐพฺพํฯ ทฎฺฐา, ทฎฺฐุํ, ทุทฺทโส, อทฺทส, อทฺทา, อทฺทํ, อทฺทกฺขิ, ทกฺขิสฺสติ, วาตฺเวว? ทิสฺสนฺติ พาลาฯ

๑๒๕. สมานา โร รีริกฺขเกสุฯ

สมานสทฺทโต ปรสฺส ทิสสฺส ร โหติ วา รีวิกฺขเกสุฯ สรี, สที, สริกฺโข, สทิกฺโข, สริโส, สทิโสฯ

๑๒๖. ทหสฺส ทสฺส โฑฯ

ทหสฺส ทสฺส โฑ โหติ วาฯ ฑาโห, ทาโห, ฑหติ, ทหติฯ

๑๒๗. อนฆณ สฺวาปรีหิ โฬฯ

อาปรีหิ ปรสฺส ทหสฺส ทสฺส โฬ โหติ อนฆณสุฯ อาฬหนํ, ปริฬาโหฯ

๑๒๘. อตฺยาทินฺเตสฺวตฺถิสฺส ภูฯ

ตฺยาทินฺตวชฺชิเตสุ ปจฺจเยสุ ‘อส=ภุวิ’อิจฺจสฺส ภู โหติฯ ภวิตพฺพํฯ อาเทสวิธานมสสฺสาปฺปโยคตฺถเมตสฺมึ วิสเย, เอเตน กตฺถจิ กสฺสจิ ธาตุสฺส อปฺปโยคาปิ ญาปิโต โหติฯ อตฺยาทินฺเตสูติ กึ? อตฺถิ, สนฺโต, อตฺถิสฺสาติ กึ? อสฺสติสฺส มา โหตุฯ

๑๒๙. ออาสฺสาอาทีสุฯ

ออาโท, อาอาโท, สฺสาโท จ อตฺถิสฺส ภู โหติฯ พภูว, อภวา, อภวิสฺสา, ภวิสฺสติฯ

๑๓๐. นฺตมานนฺติยิยุํสฺวาทิโลโปฯ

นฺตาทิสูตฺถิสฺสาทิโลโป โหติฯ สนฺโต, สมาโน, สนฺติ, สนฺตุ, สิยา, สิยุํ, เอเตสฺวีติ กึ? อตฺถิฯ

๑๓๑. ปาทิโต ฐาสฺส วา ฐโห กฺวจิฯ

ปาทีหิ กิริยาวิเสสโชตเกหิ สทฺเทหิ ปรสฺส ฐาสฺส กฺวจิ ฐโห วา โหติฯ สณฺฐหนฺโต สนฺติฎฺฐนฺโตฯ สณฺฐหติ, สนฺติฎฺฐติฯ ป ปรา อป สํ อนุ อว โอ นิ ทุ วิ อธิ อปิ อติสุ อุ อภิ ปติ ปริ อุป อา ปาทีฯ กฺวจีติ กึ? สณฺฐิติฯ

๑๓๒. ทาสฺสิยงฯ

ปาทิโต ปรสฺส ทาสฺส อิยง โหติ กฺวจิฯ อนาทิยิตฺวา, สมาทิยติ, กฺวจิตฺเวว? อาทายฯ

๑๓๓. กโรติสฺส โขฯ

ปาทิโต ปรสฺส กรสฺส กฺวจิ ข โหติฯ สงฺขาโร, สงฺขรียติ, กรสฺสาติ อวตฺวา กโรติสฺสาติ วจนํ ติมฺหิ จ วิกรณุปฺปตฺติญาเปตุํฯ

๑๓๔. ปุราสฺมาฯ

ปุรา อิจฺจสฺมา นิปาตา ปรสฺส กรสฺส ข โหติฯ ปุรกฺขตฺวา, ปุเรกฺขาโร-เอตฺตํ ตทมินาทิปาฐาฯ

๑๓๕. นิโต กมสฺสฯ

นิสฺมา ปรสฺส กมสฺส กฺวจิ ข โหติ, นิกฺขมติ, กฺวจิตฺเวว? นิกฺกโมฯ

๑๓๖. ยุวณฺณานมิยงุวง สเรฯ

อิวณฺณุวณฺณตฺตานํ กฺริยตฺถานมิยงุวง โหติ สเร กฺวจิฯ เวทิยติ, พฺรุวนฺติ, สเรติ กึ? นิเวเทติ, พฺรูติ, กฺวจิตฺเวว? ชยติ, ภวติฯ

๑๓๗. อญฺญาทิสฺสาสฺสี กฺเยฯ

ญาทิโต-ญฺญสฺส อาการนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส อี โหติ กฺเยฯ ทียติ, อญฺญาทิสฺสาติ กึ? ญายติ, ตายติํฯ

๑๓๘. ตนสฺสา วาฯ

ตนสฺส อา โหติ วา กฺเยฯ ตายเต, ตญฺญเตฯ

๑๓๙. ทีโฆ สรสฺสฯ

สรนฺตสฺส กฺริยตฺถสฺส ทีโฆ โหติ กฺเย, จียเต, สูยเตฯ

๑๔๐. สานนฺตรสฺส ตสฺส โฐฯ

สการนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺสา-นนฺตรสฺส ตการสฺส ฐ โหติฯ ตุฏฺโฐ, ตุฎฺฐวา, ตุฎฺฐพฺพํ, ตุฎฺฐิ, อนนฺตรสฺสาติ กึ? ตุสฺสิตฺวาฯ

๑๔๑. กสสฺสิม จ วาฯ

กสสฺมา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฐ โหติ กสสฺส วา อิม จฯ กิฎฺฐํ, กฎฺฐํ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? กสิตพฺพํฯ

๑๔๒. ธสฺโตตฺรสฺตาฯ

เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ

๑๔๓. ปุจฺฉาทิโตฯ

ปุจฺฉาทีหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตการสฺส ฐ โหติฯ ปุฏฺโฐ, ภฏฺโฐ, ยิฏฺโฐ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? ปุจฺฉิตฺวาฯ

๑๔๔. สาส วส สํส สสา โถฯ

เอเตหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ถ โหติ, สตฺถํ, วตฺถํ, ปสตฺถํ, สตฺถํฯ กถมนุสิฏฺโฐ (วุฏฺโฐ) ติ? ‘ตถนรานํ ฎฎฺฐณลา’ ๑-๕๒ ติ ฏฺโฐ, อนนฺตรสฺสาตฺเวว? สาสิตุํฯ

๑๔๕. โธ ธหเภหิฯ

ธการหการภการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ธ โหติฯ วุทฺโธ, ทุทฺธํ, ลทฺธํฯ

๑๔๖. ทหา โฒฯ

ทหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ฒ โหติฯ ทโฑฺฒฯ

๑๔๗. พหสฺสุม จฯ

พหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส โฒ โหติ, พหสฺสุม จ ฒสนฺนิโยเคนฯ พุโฑฺฒฯ

๑๔๘. รุหาทีหิ โห ฬ จฯ

รหาทีหิ ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ โฬ จานฺตสฺสฯ อารุโฬฺห, คูโฬฺห, วูโฬฺห, พาโฬฺห, (โอคาโฬฺห), อนนฺตรสฺสาตฺเวว? อาโรหิตุํฯ

๑๔๙. มุหา วาฯ

มุหา ปรสฺสานนฺตรสฺส ตสฺส ห โหติ วา โฬ จานฺตสฺส หสนฺนิโยเคนฯ มูโฬฺห, มุทฺโธฯ

๑๕๐. ภิทาทิโต โน กฺตกฺตวนฺตูนํฯ

ภิทาทิโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โน โหติฯ ภินฺโน ภินฺนวา, ฉินฺโน ฉินฺนวา, ฉนฺโน ฉนฺนวา, ฉินฺโน ขินฺนวา, อุปฺปนฺโน อุปฺปนฺนวา, สินฺโน, สินฺนวา, สนฺโน สนฺนวา, ปีโน ปีนวา, สูโน สูนวา, ทีโน ทีนวา, ฑีโน ฑีนวา, ลีโน ลีนวา, ลูโน ลูนวา, กฺตกฺตวนฺตูนนฺติ กึ? ภิตฺติ, ฉิตฺติ, เภตฺตุํ, เฉตฺตุํฯ

๑๕๑. ทาตฺวินฺโนฯ

ทาโต ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส อินฺโน โหติฯ ทินฺโน, ทินฺนวาฯ

๑๕๒. กิราทีหิ โณฯ

กิราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ณ โหติ, กิณฺโณ กิณฺณวา, ปุณฺโณ ปุณฺณวา, ขีโณ ขีณวาฯ

๑๕๓. ตราทีหิ ริณฺโณฯ

ตราทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส ริณฺโณ โหติฯ ติณฺโณ ติณฺณวา, ชิณฺโณ ชิณฺณวา, จิณฺโณ จิณฺณวาฯ

๑๕๔. โค สนฺชาทีหิฯ

ภนฺชาทีหิ ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺสานนฺตรสฺส ค โหติฯ ภคฺโค ภคฺควา, ลคฺโค ลคฺควา, นิมุคฺโค นิมุคฺควา, สํวิคฺโค สํวิคฺควาฯ

๑๕๕. สุสา โขฯ

สุสา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โข โหติฯ สุกฺโข สุกฺขวาฯ

๑๕๖. ปจา โกฯ

ปจา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก โหติฯ ปกฺโก ปกฺกวาฯ

๑๕๗. มุจา วาฯ

มุจา ปเรสํ กฺตกฺตวนฺตูนํ ตสฺส โก วา โหติฯ มุกฺโก มุตฺโต, มุกฺกวา มุตฺตวาฯ ‘สกฺโก’ติ ณฺวาทีสุ สิทฺธํ, กฺตกฺตวนฺตูสุ สตฺโต, สตฺตาวาตฺเวว โหติฯ

๑๕๘. โลโป วฑฺฒา กฺติสฺสฯ

วฑฺฒา ปรสฺส กฺติสฺส ตสฺส โลโป โหติฯ วฑฺฒิฯ

๑๕๙. กฺวิสฺสฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺวิสฺส โลโป โหติ, อภิภูฯ

๑๖๐. ณิณาปีนํ เตสุฯ

ณิณาปีนํ โลโป โหติ เตสุ ณิณาปีสุฯ กาเรนฺตํ ปโยชยติ กาเรติ การาปยติฯ

๑๖๑. กฺวจิ วิกรณานํฯ

วิกรณานํ กฺวจิ โลโป โหติฯ อุทปาทิ, หนฺติฯ

๑๖๒. มานสฺส มสฺสฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส มานสฺส มการสฺส โลโป โหติ กฺวจิฯ กราโณ, กฺวจีติ กึ? กุรุมาโนฯ

๑๖๓. อูลสฺเสฯ

ญิลานเม โหติ กฺวจิฯ คเหตฺวา, อเทนฺติ, กฺวจิตฺเวว? วปิตฺวาฯ

๑๖๔. ปฺโย วา ตฺวาสฺส สมาเสฯ

ตฺวาสฺส วา ปฺโย โหติ สมาเสฯ ปกาโร ‘‘ปฺเย สิสฺสา’’ ติ ๕-๘๘ วิเสสนตฺโถฯ อภิภูย, อภิภวิตฺวา, สมาเสติ กึ? ปตฺวา, กฺวจาสมาเสปิ พหุลาธิการา ‘ลตํ ทนฺเตหิ ฉินฺทิย’ฯ

๑๖๕. ตุํยานาฯ

กฺตฺวาสฺส วา ตุํยานา โหนฺติ สมาเส กฺวจฺจิฯ อภิหฎฺฐุํ อภิหริตฺวา, อนุโมทิยาน อนุโมทิตฺวา, อสมาเสปิ พหุลาธิ การา, ทฎฺฐุํ ทิสฺวา, เอสมปฺปวิสยตาญาปนตฺโถ โยควิภาโคฯ

๑๖๖. หนา รจฺโจฯ

หนสฺมา ปรสฺส กฺตฺวาสฺส รจฺโจ วา โหติ สมาเสฯ อาหจฺจ, อาหนิตฺวาฯ

๑๖๗. สาสาธิกรา จจริจฺจาฯ

สาสาธีหิ ปรา กรา ปรสฺส กฺตฺวสฺส จจริจฺจา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ สกฺกจฺจ สกฺกริตฺวา, อสกฺกจฺจ อสกฺกริตฺวา, อธิกิจฺจ อธิกริตฺวาฯ

๑๖๘. อิโต จฺโจฯ

อิอิจฺจสฺมา ปรสฺส กฺตฺวาสฺส จฺโจ วา โหติฯ อธิจฺจ อธียิตฺวา, สเมจฺจ สเมตฺวาฯ

๑๖๙. ทิสา วานวา ส จฯ

ทิสโต กฺตฺวาสฺส วานวา โหนฺติ วา ทิสสฺส จ ส กาโร ตํสนฺนิโยเคนฯ สสฺส สวิธานํ ปรรูปพาธนตฺถํฯ ทิสฺวาน, ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา, กถํ ‘นาทฎฺฐา ปรโต โทส’นฺติ? ญาปกา ตฺวาสฺส วโลโป, เอวํ ‘ลทฺธา ธน’นฺติ อาทีสุฯ

๑๗๐. ญิ พฺยญฺชนสฺสฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส พฺยญฺชนาทิปฺปจฺจยสฺส ญิ วา โหติฯ ภุญฺชิตุํ โภตฺตุํ, พฺยญฺชนสฺสาติ กึ? ปาจโกฯ

๑๗๑. รา นสฺส โณฯ

รนฺตโต กฺริยตฺถา ปรสฺส ปจฺจยนการสฺส โณ โหติฯ อรณํ, สรณํฯ

๑๗๒. น นฺตมานตฺยาทีนํฯ

รนฺตโต ปเรสํ นฺตมานตฺยาทีนํ นสฺส โณ น โหติ, กโรนฺโต, กุรุมาโน, กโรนฺติฯ

๑๗๓. คมยมิสาสทิสานํ วา จฺฉงฯ

เอเตสํ วา จฺฉง โหติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ คจฺฉนฺโต คจฺฉมาโน คจฺฉติ, ยจฺฉนฺโน ยจฺฉมาโน ยจฺฉติ, อิจฺฉนฺโต อิจฺฉมาโน อิจฺฉติ อจฺฉนฺโต อจฺฉมาโน อจฺฉติ, ทิจฺฉนฺโต ทิจฺฉมาโน ทิจฺฉติ, วาติ กึ? คมิสฺสติ, ววตฺถิตวิภาสา-ยํ, เตนาญฺเญสุ จ กฺวจิ-อิจฺฉิตพฺพํ อิจฺฉา อิจฺฉิตุํ, อจฺฉิตพฺพํ อจฺฉตุํ, อญฺเญสญฺจ โยควิภาคา-ปเวจฺฉติฯ

๑๗๔. ชรมรานมียงฯ

เอเตสมียง วา โหติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ ชียนฺโต ชีรนฺโต, ชียมาโน ชีรมาโน, ชียติ ชีรติ, มียนฺโต มรนฺโต, มียมาโน มรมาโน, มียติ มรติฯ

๑๗๕. ฐาปานํ ติฎฺฐ ปิวาฯ

ฐาปานํ ติฎฺฐปิวา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ ติฎฺฐนฺโต, ติฎฺฐมาโน, ติฎฺฐติ, ปิวนฺโต, ปิวมาโน, ปิวติ, วาตฺเววิ? ฐาติ, ปาติฯ

๑๗๖. คมวททานํ ฆมฺมวชฺชทชฺชาฯ

คมาทีนํ ฆมฺมาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ ฆมฺมนฺโต, คจฺฉนฺโต, วชฺชนฺโต วทนฺโต, ทชฺชนฺโต ททนฺโตฯ

๑๗๗. กรสฺส โสสฺส กุพฺพกุรุกยิราฯ

กรสฺส สโอการสฺส กุพฺพาทโย วา โหนฺติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ กุพฺพนฺโต กยิรนฺโต กโรนฺโต, กุพฺพมาโน กุรุมาโน กยิรมาโน, กราโณ, กุพฺพติ กยิรติ กโรติ, กุพฺพเต กุรุเต, กยิรเต, ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาธิการสฺส ภิยฺโย มานปรจฺฉกฺเกสุ กุรุ, กฺวจิเทว ปุพฺพฉกฺเก ‘อคฺฆํ กุรุตุ, โน ภวํ, โสสฺสาติ วุตฺตตฺตา กตฺตริเยวิเมฯ

๑๗๘. คหสฺส เฆปฺโปฯ

คหสฺส วา เฆปฺโป โหติ นฺตมานตฺยาทีสุฯ เฆปฺปนฺโต, เฆปฺปมาโน, เฆปฺปติ, วาตฺเวว? คณฺหติฯ

๑๗๙. โณ นิคฺคหีตสฺสฯ

คหสฺส นิคฺคหีตสฺส โณ โหติฯ คณฺหิตพฺพํ, คณฺหิตุํ, คณฺหนฺโตฯ

อิติโมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

ขาทิกณฺโฑ ปญฺจโมฯ