โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ ๖.ฉฏฺโฐ กณฺโฑ (ตฺยาทิ)

 ๖. ฉฏฺโฐ กณฺโฑ (ตฺยาทิ)

๑. วตฺตมาเน ติ อนฺติ สิ ถ มิ ม เต อนฺเต เส เวฺห เอ มฺเหฯ

วตฺตมาเน อารทฺธาปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา ตฺยาทโย โหนฺติฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉสิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม, คจฺฉเต คจฺฉนฺเต, คจฺฉเส คจฺฉเวฺห, คจฺเฉ คจฺฉามฺเหฯ กถํ ‘ปุเร อธมฺโม ทิปฺปติ, ปุรา มรามี’ติ? วตฺตมานสฺเสววตฺตุมิฎฺฐตฺตา ตํสมีปสฺส ตคฺคหเณน คหณา, ปุเรปุราสทฺเทหิ วา อนาคตตฺตาวคเม ตทา ตสฺส วตฺตมานตฺตา, กาลพฺยตฺตโย วา เอโส, ภวนฺเตว หิ กาลนฺตเรปิ ตฺยาทโย พาหุลกา ‘สนฺเตสุ ปริคูหามิ, มา จ กิญฺจ อิโต อทํ’ ‘กายสฺส เภทา อภิสมฺปรายํ, สหพฺยตํ คจฺฉติ วาสวสฺส, ‘อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ’ อติเวลํ น มสฺสิสฺส’นฺติฯ

๒. ภวิสฺสติ สฺสติ สฺสนฺติ สฺสสิ สฺสถ สฺสามิ สฺสาม สฺสเต สฺสนฺเต สฺสเส สฺสเวฺห สฺสํ สฺสามฺเหฯ

ภวิสฺสติ อนารทฺเธ อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา สฺสตฺยาทโย โหนฺติฯ คมิสฺสติ คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสสิ คมิสฺสถ, คมิสฺสามิ คมิสฺสาม, คมิสฺสเต คมิสฺสนฺเต, คมิสฺสเส คมิสฺสเวฺห, คมิสฺสํ คมิสฺสามฺเหฯ

๓. นาเม ครหาวิมฺหเยสุฯ

นามสทฺเท นิปาเต สติ ครหายํ วิมฺหเย จ คมฺยมาเน สฺสตฺยาทโย โหนฺติฯ อิเม หิ นาม กลฺยาณธมฺมา ปฎิชานิสฺสนฺติ, น หิ นาม ภิกฺขเว ตสฺส โมฆปุริสสฺส ปาเณสุ อนุทฺทยา ภวิสฺสติ, กถํ หิ นาม โส ภิกฺขเว โมฆปุริโส สพฺพมตฺติกามยํ กุฎิกํ กริสฺสติ? ตตฺถ นาม ตฺวํ โมฆปุริส มยา วิราคาย ธมฺเม เทสิเต สราคาย เจเตสฺสสิ? อตฺถิ นาม ตาต สุทินฺน อาภิโทสิกํ กุมฺมาสํ ปริภุญฺชิสฺสสิ, อตฺถิเยวิหาปิ นินฺทาวคโมฯ วิมุเย-อจฺฉริยํ วต โภ อพฺภุตํ วต โภ สนฺเตน วต โภ ปพฺพชิตา วิหาเรน วิหรนฺติ, ยตฺร หิ นาม สญฺญี สมาโน ชาคโร ปญฺจมตฺตานิ สกฎสตานิ นิสฺสาย นิสฺสาย อภิกฺกนฺตานิ เนว ทกฺขติ น ปน สทฺทํ โสสฺสติ, อจฺฉริยํ อนฺโธ นาม ปพฺพตมาโรหิสฺสติ, พธิโร นาม สทฺทํ โสสฺสติฯ

๔. ภูเต อีอุํ โอตฺถ อึ มฺหา อา อู เส วฺหํ อ มฺเหฯ

ภูเต ปริสมตฺเต อตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อี อาทโย โหนฺติฯ อคมี อคมุํ, อคโม อคมิตฺถ, อคมึ อคมิมฺหา , อคมา อคมู, อคมิเส อคมิวฺหํ, อคม อคมิมฺเหฯ ภูตสามญฺญวจนิจฺฉายมนชฺชตเนปิ ‘สุโว อโหสิ อานนฺโท’ฯ

๕. อนชฺชตเน อา อู โอ ตฺถ อ มฺหา ตฺถ ตฺถุํ เส วฺหํ อึ มฺหเสฯ

อวิชฺชมานชฺชตเน ภูเต-ตฺเถ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา อาอาทโย โหนฺติฯ

อาญายฺยา จ อุฎฺฐานา, อาญายฺยา จ สํเวสนา;

เอสชฺชตโน กาโล, อหรุภตฑฺฒรตฺตํ วาฯ

อคมา อคมู, อคโม, อคมตฺถ, อคม อคมมฺหา, อคมตฺถ อคมตฺถุํ, อคมเส อคมวฺหํ, อคมึ อคมมฺหเสฯ อญฺญปทตฺโถ กึ? อชฺช หิยฺโย วา อคมาสิฯ

๖. ปโรกฺเข อ อุ เอ ตฺถ อ มฺห ตฺถ เร ตฺโถ โวฺห อิ มฺเหฯ

อปจฺจกฺเข ภูตานชฺชตเน-ตฺเถ วุตฺตมานโต กฺริยาตฺถา อ อาทโย โหนฺติฯ ชคาม ชคมุ, ชคเม ชคปิตฺถ, ชคม ชคมิมฺห, ชคมิตฺถ ชคมิเร, ชคมิตฺโถ ชคมิโวฺห, ชคมิ ชคมิมฺเหฯ มูฬฺหวิกฺขิตฺตพฺยาสตฺตจิตฺเตน อตฺตนาปิ กฺริยากตาภินิพฺพตฺติตกาเล-นุปลทฺธา สมานา ผเลนา-นุมียมานา ปโรกฺขาว วตฺถุโต, เตนุตฺตมวิสเยปิ ปโยคสมโวฯ

๗. เอยฺยาโท วาติปตฺติยํ สฺสา สฺสํ สุ สฺเส สฺสถ สฺสํ สฺสามฺหา สฺสถ สฺสึสุ สสฺเส สฺสเวฺห สฺสึ สฺสามฺหเสฯ

เอยฺยาโท วิสเย กฺริยาติปตฺติยํ สฺสาทโย โหนฺติ วิภาสาฯ วิธุรปฺปจฺจโยปนิปาตโต การณเวกลฺลโต วา กฺริยายาติปตนมนิปฺผตฺติ กฺริยาติปตฺติ, เอเต จ สฺสาทโย สามตฺถิยาตีตานาคเตสฺเวว โหนฺติ น วตฺตมาเน ตตฺร… กฺริยาติปตฺยสมฺภวา, สเจ ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺสา อรหา อภวิสฺสา, ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสา น สกฎํ ปริยา ภวิสฺสา, ทกฺขิเณน เจ อคมิสฺสํสุ, อคมิสฺเส อคมิสฺสถ, อคมิสฺสํ อคมิสฺสามฺหา, อคมิสฺสถ อคมิสฺสึสุ, อคมิสฺสเส อคมิสฺสเวฺห, อคมิสฺสึ อคมิสฺสามฺหเส, น สกฎํ ปริยาภวิสฺสา, วาติกึ? ทกฺขิเณ น เจ คมิสฺสติ น สกฎํ ปริยา ภวิสฺสติฯ

๘. เหตุผเลสฺเวยฺย เอยฺยุํ เอยฺยาสิ เอยฺยาถ เอยฺยามิ เอยฺยาม เอถ เอรํ เอโถ เอยฺยโวฺห เอยฺยํ เอยฺยามฺเหฯ

เหตุภูตายํ เอลภูตายญฺจ กฺริยายํ วตฺตมานโต กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย วา โหนฺติ, สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ น นิรุชฺเฌยฺยุํ, ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺย น สกฎํ ปริยาภเวยฺย, ทกฺขิเณน เจ คจฺเฉยฺยุํ, คจฺเฉยฺยาสิ คจฺเฉยฺยาถ, คจฺเฉยฺยามิ คจฺเฉยฺยาม, คจฺเฉถ คจฺเฉรํ, คจฺเฉโถ คจฺเฉยฺยโวฺห, คจฺเฉยฺยํ คจฺเฉยฺยามฺเห, น สกฎํ ปริยฺยาภเวยฺย, ภวนํ คมนํ จ เหตุ, อนิรุชฺฌนํ อปริยาภวนํ จ ผลํ, อิห กสฺมา น โหติ ‘หนฺตีหิ ปลายติ, วสฺสตีติ ธาวติ, หนิสฺสตีติ ปลายิสฺสตี’ติ? อิติ สทฺเทเนว เหตุเหตุมนฺตตาย โชติตตฺตา, วาติ กึ? ทกฺขิเณน เจ คมิสฺสติ น สกฎํ ปริยาภวิสฺสติฯ

๙. ปญฺหปตฺถนาวิธีสุฯ

ปญฺโห=สมฺปุจฺฉนํ สมฺปธารณํ นิรูปณํ การิยานิจฺฉยนํ ปตฺถนา=ยาจนํ อิฎฺฐาสึ ภนญฺจ, วิธิ=วิธานํ นิโยชนํ กฺริยาสุ พฺยาปารณา, สา จ ทุวิธาว สาทรานาทรวเสน… วิสยเภเทน ภินฺนายปิ ตทุภยานติวตฺตนโต, เอเตสุ ปญฺหาทีสุ กฺริยตฺถโต เอยฺโยทโย โหนฺติ, ปญฺเห - กิมายสฺมา วินยํ ปริยาปุเณยฺย? อุทาหุ ธมฺมํ, คจฺเฉยฺยํ วาหํ อุโปสถํ น วา คจฺเฉยฺยํ, ปตฺถนายํ-ลเภยฺยา-หํ ภนฺเต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ ลเภยฺยํ อุปสมฺปทํ, ปสฺเสยฺยํ ตํ วสฺสสตํ อโรคํ, วิธิมฺหิ-ภวํ ปตฺตํ ปเจยฺย, ภวํ ปุญฺญํ กเรยฺย, อิห ภวํ ภุญฺเชยฺย, อิห ภวํ นิสีเทยฺย, มาณวกํ ภวํ อชฺฌาเปยฺย, อนุญฺญาปตฺตกาเลสุปิ สิทฺธาว… ตตฺถาปิ วิธิปฺปตีติโต, อนุญฺญายํ-เอวํ กเรยฺยาสิ, ปตฺตกาเล-กฎํ กเรยฺยาสิ, ปตฺโต เต กาโล กฎกรเณ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, เอตสฺส ภควา กาโล เอตสฺส สุคต กาโล ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺย, เปสเนปิจฺฉนฺติ ‘คามํ ตฺวํ ภเณ คจฺเฉยฺยาสิ’ฯ

๑๐. ตุ อนฺตุ หิ ถ มิ ม ตํ อนฺตํ สฺสุ โวฺห เอ อามเสฯ

ปญฺหาทีสฺเวเต โหนฺติ กฺริยตฺถโตฯ คจฺฉตุ คจฺฉนฺตุ, คจฺฉาหิ คจฺฉถ, คจฺฉามิ คจฺฉาม, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉสฺสุ คจฺฉโวฺห, คจฺเฉ, คจฺฉามเส, ปญฺเห-กินฺนุ ขลุ โภ พฺยากรณมธียสฺสุ, ปตฺถนายํ-ททาหิ เม, ชีวตุ ภวํ, วิธิมฺหิ-กฎํ กโรตุ ภวํ, ปุญฺญํ กโรตุ ภวํ, อิห ภวํ ภุญฺชตุ, อิห ภวํ นิสีทตุ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขํ, เปสเน-คจฺฉ ภเณ คามํ, อนุมติยํ - เอวํ กโรหิ, ปตฺตกาเล-กาโล-ยํ เต มหาวีร อุปฺปชฺช มาตุกุจฺฉิยํฯ

๑๑. สตฺยรเหสฺเวยฺยาทีฯ

สตฺติยํ อร หตฺเถ จ กฺริยตฺถา เอยฺยาทโย โหนฺติฯ ภวํ ขลุ รชฺชํ กเรยฺย, ภวํ สตฺโต อรโหฯ

๑๒. สมฺภาวเน วาฯ

สมฺภาวเน คมฺยมาเน ธาตุนา วุจฺจมาเน จ เอยฺยาทโย โหนฺติ วิภาสาฯ อปิ ปพฺพตํ สิรสา ภินฺเทยฺย, กฺริยาติปตฺติยนฺตุ สฺสาที-อสนิยาปิ หโต นาปติสฺสา, สมฺภาเวมิ สทฺทหามิ อวกปฺเปมิ ภุญฺเชยฺย ภวํ ภุญฺชิสฺสติ ภวํ อภุญฺชิ ภวํ, กฺริยาติปตฺติยนฺตุ สฺสาที-สมฺภาเวมิ นาภุญฺชิสฺสา ภวํฯ

๑๓. มาโยเค อีอาอาทีฯ

มา โยเค สติ อีอาทโย อาอาทโย จ วา โหนฺติฯ มา สุ ปุนปิ เอวรูปมกาสิ, มา ภวํ อคมา วนํ, วาตฺเวว? มา เต กามคุเณ ภมสฺสุ จิตฺตํ, มา ตฺวํ กริสฺสสิ, มา ตฺวํ กเรยฺยาสิ, อสกกาลตฺโถยมารมฺโภ, พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ ปทนฺตรสมฺพนฺเธนานาคตกาลตา ปตียเต, เอวํ กโต กโฎ สฺเว ภวิสฺสติ, ภาวิ กิจฺจมาสีติฯ

ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนสฺสุ ลุนสฺสุตฺเววายํ ลุนา-ตีติ ตฺวาทีนเมเวตํ มชฺฌิมปุริเสกวจนานมาภิกฺขญฺเญ ทฺวิพฺพวจนํ, อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘เอว เมส ตุริโต อญฺเญปิ นิโยเชนฺโตวิย กิริยํ กโรตี’ติ, เอวํ ลุนาถ ลุนาถตฺเววายํ ลุนาติ, ลุนโวฺห ลุนโวฺหตฺเววายํ ลุนาติ, ตถา กาลนฺตเรสุปิ ลุนาหิ ลุนาหิตฺเววายํ อลุนิ, อลุนา, ลุลาว, ลุนิสฺสตีติ, เอวํ สฺสุมฺหิ จ โยชนียํ, ตถา สมุจฺจเยปิ มฐมฎ, วิหารมเฎตฺเววายมฎติ, มฐมฎสฺสุ, วิหารมฎสฺสุตฺเววายมฎติ, พฺยาปารเภเท ตุสามญฺญวจนสฺเสว พฺยาปกตฺตา อนุปฺปโยโค ภวติ, โอทนํ ภุญฺช, ยาคุํ ปิว, ธานา ขาเทตฺเววาย-มชฺโฌหรติฯ

๑๔. ปุพฺพปรจฺฉกฺกานเมกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหเสเสสุ เทฺว เทฺว มชฺฌิมุตฺตมปฐมาฯ

เอกาเนเกสุ ตุมฺหามฺหสทฺทวจนีเยสุ ตทญฺญสทฺทวจนีเยสุ จ การเกสุ ปุพฺพจฺฉกฺกานํ ปรจฺฉกฺกานํ มชฺฌิมุตฺตมปฐมา เทฺว เทฺว โหนฺติ ยถากฺกมํ กฺริยตฺถา, อุตฺตมสทฺโท-ยํ สภาวโต ตติยทุเก รุโฬฺห, ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ, ตฺวํ คจฺฉเส, ตุมฺเห คจฺฉเวฺห, อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม, อหํ คจฺเฉ, มยํ คจฺฉามฺเห, โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, โส คจฺฉเต, เต คจฺฉนฺเต, สามตฺถิยา ลทฺธตฺตา อปฺปยุชฺชมาเนสุปิ ตุมฺหามฺหเสเสสุ ภวนฺติฯ คจฺฉสิ, คจฺฉถ, คจฺฉเส, คจฺฉเวฺห, คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ, คจฺฉเต, คจฺฉนฺเตฯ

๑๕. อาอีสฺสาทีสฺวญ วาฯ

อาอาโท อีอาโท สฺสา อาโท จ กฺริยตฺถสฺส วา อญ โหติฯ ญกาโร-นุพนฺโธ, อคมา, คมา, อคมี, คมี, อคมิสฺสา, คมิสฺสาฯ

๑๖. ออาทีสฺวาโห พฺรูสฺสฯ

พฺรูสฺส อาโห โหติ ออาทีสุฯ อาห, อาหุฯ

๑๗. ภูสฺส วุกฯ

ออาทีสุ ภูสฺส วุก โหติฯ กกาโร-นุพนฺโธ, อุกาโร อุจฺจารณตฺโถ, พภูวฯ

๑๘. ปุพฺพสฺส อฯ

ออาทีสุ ทฺวิตฺเต ปุพฺพสฺส ภูสฺส อ โหติ, พภูวฯ

๑๙. อุสฺสํสฺวาหา วาฯ

อาหาเทสา ปรสฺส อุสฺส อํสุวา โหติฯ อหํสุ, อาหุฯ

๒๐. ตฺยนฺตีนํ ฎฎูฯ

อาหา ปเรสํ ติอนฺตีนํ ฎฎู โหนฺติฯ ฎการา สพฺพาเทสตฺถา, อาห, อาหุ, อโตเยว จ ญาปกา ติอนฺตีสุ จ พฺรูสฺสา-โหฯ

๒๑. อีอาโท วจสฺโสมฯ

อีอาทีสุ วจสฺส โอม โหติฯ มกาโร-นุพนฺโธ, อโวจ, อีอาโทติ กึ? อวจาฯ

๒๒. ทาสฺส ทํ วา มิเมสฺวทฺวิตฺเตฯ

อทฺวิเต วตฺตมานสฺส ทาสฺส ทํ วา โหติ มิเมสุฯ ทมฺมิ เทมิ, ทมฺม เทม, อทฺวิตฺเตติ กึ? ททาธิ ททามฯ

๒๓. กรสฺส โสสฺส กุํฯ

กรสฺส สโอการสฺส กุํ วา โหติ มิเมสุฯ กุมฺมิ กุมฺม, กโรมิ กโรมฯ

๒๔. กา อีอาทีสุฯ

กรสฺส สโอการสฺส กา โหติ วา อีอาทีสุฯ อกาสิ อกริ, อกํสุ อกริํสุ, อกา อกราฯ

๒๕. หาสฺส, จาหง สฺเสนฯ

กรสฺส โสสฺส หาสฺส จ อาหง วา โหติ สฺเสน สหฯ กาหติ กริสฺสติ, อกาหา อกริสฺสา, หาหติ หายิสฺสติ, อหาหา อหายิสฺสาฯ

๒๖. ลภวสจฺฉิทภิทรุทานํ จฺฉงฯ

ลภาทีนํ จฺฉง วา โหติ สฺเสนสหฯ อลจฺฉา อลภิสฺสา, ลจฺฉติ ลภิสฺสาติ, อวจฺฉา อวสิสฺสา, วจฺฉติ วสิสฺสติ, อจฺเฉจฺฉา อจฺฉินฺทิสฺสา, เฉจฺฉติ ฉินฺทิสฺสติ, อเภจฺฉา อภินฺทิสฺสา, เภจฺฉติ ภินฺทิสฺสติ, อรุจฺฉา อโรทิสฺสา, รุจฺฉติ โรทิสฺสตี , อญฺญสฺมิมฺปิ ฉิทสฺส วา จฺฉง โยควิภาคา, อจฺเฉจฺฉุํ อจฺฉนฺติํสุ, อญฺเญสญฺจ คจฺฉํ คจฺฉิสฺสํฯ

๒๗. ภุช มุจ วจ วิสานํ กฺขงฯ

ภุชาทีนํ กฺขง วา โหติ สฺเสน สหฯ อโภกฺขา อภุญฺชิสฺสา, โภกฺขติ ภุญฺชิสฺสติ, อโมกฺขา อมุญฺจิสฺสา, โมกฺขติมุญฺจิสฺสติ, อวกฺขา อวจิสฺสา, วกฺขติ วจฺจิสฺสติ, ปาเวกฺขา ปาวิสิสฺสา, ปเวกฺขติ ปวิสิสฺสติ, วิสสฺสา-ญฺญสฺมิมฺปิ วา กฺขง โยควิภาคา ปาเวกฺขิ, ปาวิสิฯ

๒๘. อาอีอาทีสุ หรสฺสาฯ

อาอาโท อีอาโท อ หรสฺส อา โหติ วาฯ อหา อหรา, อหาสิ อหริฯ

๒๙. คมิสฺสฯ

อาอาโท อีอาโท อ คมิสฺส อา โหติ วาฯ อคา อคมา, อคา อคมีฯ

๓๐. ฑํสสฺส จ ฉงฯ

ฑํสสฺส คมิสฺส จ ฉง วา โหติ อาอีอาทีสุฯ อฑญฺฉา อฑํสา, อฑญฺฉิ อฑํสี, อคญฺฉา อคจฺฉา, อคญฺฉิ อคจฺฉีฯ

๓๑. หูสฺส เหเหหิโหหิ สฺสตฺยาโทฯ

หูสฺส เหอาทโย โหนฺติ สฺสตฺยาโทฯ เหสฺสติ, เหหิสฺสติ, โหหิสฺสติฯ

๓๒. ณานาสุ รสฺโสฯ

กฺณากฺนาสุ กฺริยตฺถสฺส รสฺโส โหติฯ กิณาติ, ธุนาติฯ

๓๓. อา อี ญุ มฺหา สฺสา สฺสมฺหานํ วาฯ

เอสํ วา รสฺโส โหติฯ คม คมา, คมิ คมี, คมุ คมู, คมิมฺห คมิมฺหา, คมิสฺส คมิสฺสา, คมิสฺสมฺห คมิสฺสมฺหาฯ

๓๔. กุสรุเหหีสฺส ฉิฯ

กุสา รุหา จ ปรสฺส อีสฺส ฉิ วา โหติฯ อกฺโกจฺฉิ อกฺโกสิ, อภิรุจฺฉิ อภิรุหิฯ

๓๕. อ อี สฺสาอาทีนํ พฺยญฺชนสฺสิญฯ

กฺริยตฺถา ปเรสํ ออาทีนํ อีอาทีนํ สฺสอาทีนญฺจ-พฺยญฺชนสฺส อิญ โหติ วิภาสาฯ พภุวิตฺถ, อภวิตฺถา, อนุภวิสฺสา, อนุภวิสฺสติ อนุโภสฺสติ หริสติ หสฺสติ, เอเตสนฺติ กึ? ภวติ, พฺยญฺชนสฺสาติ กึ? พภูวฯ

๓๖. พฺรูโต ติสฺสีญฯ

พฺรูโต ปรสฺส ติสฺส อีญ วา โหติฯ พฺรวีติ, พฺรูติฯ

๓๗. กฺยสฺสฯ

กฺริยตฺถา ปรสฺส กฺยสฺส อีญ วา โหติฯ ปจียติ, ปจฺจติฯ

๓๘. เอยฺยาถ สฺเส อ อา อีถานํ โอ, อ, อํ, ตฺถ, ตฺโถ, โวฺหกฯ

เอยฺยาถาทีนํ โออาทโย วา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ตุมฺเห ภเวยฺยาโถ ภเวยฺยาถ, ตฺวํ อภวิสฺส อภวิสฺเส, อหํ อภวํ อภว, โส อภวิตฺถ อภวา, โส อภวิตฺโถ, อภวี, ตุมฺเห ภวถโวฺห ภวถ, อาสหจริโตว อกาโร คยฺหเต, โถ ปน-นฺเต นิทฺเทสา ตฺวาทิสมฺพนฺธีเยว, ตสฺเสว วา นิสฺสิตตฺตา, นิสฺสยกรณมฺปิ หิ สุตฺตการาจิณฺณํฯ

๓๙. อุํสฺสึ สฺวํสุฯ

อุมีจฺจสฺส อึสุ อํสุ วา โหนฺติฯ อคมึสุ, อคมํสุ, อคมุํฯ

๔๐. เอโอตฺตา สุํฯ

เออาเทสโต โออาเทสโต จ ปรสฺส อุมิจฺจสฺส สุํ วา โหติฯ เนสุํ, นยิํสุ, อสฺโสสุํ, อสฺสุํ, อาเทสตฺตาขฺยาปนตฺถํตฺตคฺคหณํฯ

๔๑. หูโต เรสุํฯ

หูโต ปรสฺส อุมิจฺจสฺส เรสุํ วา โหติฯ อเหสุํ, อหวุํฯ

๔๒. โอสฺส อ อิ ตฺถ ตฺโถฯ

โอสฺส ออาทโย วา โหนฺติฯ ตฺวํ อภว, อภวิ, อภวิตฺถ, อภวิตฺโถ อภโวฯ

๔๓. สิฯ

โอสฺส สิ วา โหติฯ อโหสิ ตฺวํ อหุโวฯ

๔๔. ทีฆา อีสฺสฯ

ทีฆโต ปรสฺส อีสฺส สิ วา โหติฯ อกาสิ อกา, อทาสิ อทาฯ

๔๕. มฺหาตฺถานมุญฯ

มฺหาตฺถานมฺหญ วา โหติฯ อคมฺหมฺหา อคมิมฺหา, อคมุตฺถ อคมิตฺถฯ

๔๖. อึสฺส จ สิญฯ

อิมิจฺจสฺส สิญ วา โตติ มฺหาตฺถานญฺจ พหุลํฯ อกาสึ อกริํ, อกาสิมฺหา อกริมฺหา อกาสิตฺถ อกริตฺถฯ

๔๗. เอยฺยุํสฺสุํฯ

เอยฺยุมิจฺจสฺส ญํ วา โหติฯ คจฺฉุํ คจฺเฉยฺยุํฯ

๔๘. หิสฺส-โต โลโปฯ

อโต ปรสฺส หิสฺส โลโป วา โหติฯ คจฺฉ คจฺฉาหิ, อโตติ กึ? กโรหิฯ

๔๙. กฺยสฺส สฺเสฯ

กฺยสฺส วา โลโป โหติ สฺเสฯ อนฺวภวิสฺสา อนฺวภูยิสฺสา, อนุภวิสฺสติ อนุฉูยิสฺสติฯ

๕๐. อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ ส สุ ส สถ สํ สามฯ

อส=ภุวิจฺจสฺมา ปเรสํ เอยฺยาทิจฺฉนฺนํ สาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํฯ อสฺส, อสฺสุ, อสฺส, อสฺสถ, อสฺสํ, อสฺสามฯ

๕๑. อาทิทฺวินฺนมิยาอิยุํฯ

อตฺถิเตยฺยาทิจฺฉนฺนํ อาทิภูตานํ ทฺวินฺนํ อิยา อิยุํ โหนฺติ ยถากฺกมํฯ สิยา, สิยุํฯ

๕๒. ตสฺส โถฯ

อตฺถิโต ปรสฺส ตการสฺส โถ โหติฯ อตฺถิ, อตฺถุฯ

๕๓. สิหิสฺวฎฯ

อตฺถิสฺส อฎ โหติ สิหิสุ, โฎ สพฺพาเทสตฺโถฯ อสิ อหิฯ

๕๔. มิมานํ วา มฺหิมฺหา จฯ

อตฺถิสฺมา ปเรสํ มิมานํ มฺหิมฺหา วา โหนฺติ, ตํสนฺนิโยเคนอตฺถิสฺส อฎ จฯ อมฺหิ อสฺมิ, อมฺห อสฺมฯ

๕๕. เอสุ สิฯ

เอสุ มิเมสุ อตฺถิสฺส สกาโร โหติฯ อสฺมิ อสฺม, ปรรูปพาธนตฺถํฯ

๕๖. อีอาโท ทีโฆฯ

อตฺถิสฺส ทีโฆ โหติ อีอาทิมฺหิฯ อาสิ, อาสุํ, อาสิ, อาสิตฺถ, อาสึ, อาสึ มฺหาฯ

๕๗. หิมิเมสฺวสฺสฯ

อการสฺส ทีโฆ โหติ หิมิเมสุฯ ปจาหิ, ปจามิ, ปจาม, มุยฺหามิฯ

๕๘. สกา ณาสฺส ข อีอาโทฯ

สกสฺมา กฺณาสฺสโขโหติ อีอาทีสุฯ อสกฺขิ, อสกฺขิํสุฯ

๕๙. สฺเส วาฯ

สกสฺมา กฺณสฺสโข วา โหติ สฺเสฯ สกฺขิสฺสา สกฺกุณิสฺสา, สกฺขิสฺสติ, สกฺกุณิสฺสติฯ

๖๐. เตสุ สุโต กฺโณกฺณานํ โรฎฯ

เตสุ อีอาทิสฺเสสุ สุโต ปเรสํ กฺโณกฺณานํ โรฎ วา โหติฯ อสฺโสสิ อสุณิ, อสฺโสสฺสา อสุณิสฺสา, โสสฺสติ สุณิสฺสติฯ

๖๑. ญาสฺส สนาสฺส นาโย ติมฺหิฯ

สนาสฺส ญาสฺส นาโย วา โหติ ติมฺหิฯ นายติ, ชานาติฯ

๖๒. ญามฺหิ ชํฯ

ญาเทเส สนาสฺส ญาสฺส ชํ (วา) โหติฯ ชญฺญา (ชาเนยฺย)ฯ

๖๓. เอยฺยาสฺสิยาญา วาฯ

ญาโต เอยฺยาสฺส อิยาญา โหนฺติ วาฯ ชานิยา, ชญฺญา ชาเนยฺยฯ

๖๔. อีสฺสตฺยาทีสุ กฺนาโลโปฯ

อีอาโท สฺสตฺยาโท จ ญาโต กฺนาโลโป วา โหติฯ อญฺญาสิ อชานิ, ญสฺสติ ชานิสฺสติฯ

๖๕. สฺสสฺส หิ กมฺเมฯ

ญาโต ปรสฺส สฺสสฺส หิ วา โหติ กมฺเมฯ ปญฺญายิหิติ ปญฺญายิสฺสติฯ

๖๖. เอติสฺมาฯ

เอติสฺมา ปรสฺส สฺสสฺส หิ โหติ วาฯ เอหิติ เอสฺสติฯ

๖๗. หนา ฉขาฯ

หนา สฺสสฺส ฉขา วา โหนฺติฯ หญฺฉามิ หนิสฺสามิ, ปฎิหงฺขามิ ปฎิหนิสฺสามิฯ

๖๘. หาโต หฯ

หาโต ปรสฺส สฺสสฺส ห โหติ วาฯ หาหติ ชหิสฺสติฯ

๖๙. ทกฺข ข เหหิ โหหีหิ โลโปฯ

ทกฺขาทีหิ อาเทเสหิ ปรสฺส สฺสสฺส โลโป วา โหติฯ ทกฺขติ ทกฺขิสฺสติ, สกฺขติ สกฺขิสฺสติ, เหหิติ เหหิสฺสติโหหิติ โหหิสฺสติฯ

๗๐. กยิเรยฺยสฺเสยฺยุมาทีนํฯ

กยิรา ปรสฺส เอยฺยุมาทีนํ เอยฺยสฺส โลโป โหติฯ กยิรุํ, กยิราสิ, กยิราถ, กหิรามิ, กยิรามฯ

๗๑. ฎาฯ

กยิรา ปรสฺส เอยฺยสฺส ฎา โหติฯ โส กยิราฯ

๗๒. เอถสฺสาฯ

กยิรา ปรสฺส เอถสฺส อา โหติฯ กยิราถฯ

๗๓. ลภา อึ อีนํ ถํ ถา วาฯ

ลภสฺมา อึอีอิจฺเจสํ ถํถา โหนฺติ วาฯ อลตฺถํ อลภึ, อลตฺถ อลภิฯ

๗๔. คุรุปุพฺพา รสฺสา เร นฺเตนฺตีนํฯ

คุรุปุพฺพสฺมา รสฺสา ปเรสํ นฺเตนฺตีนํ เร วา โหติฯ คจฺฉเร คจฺฉนฺติ, คจฺฉเร คจฺฉนฺเต, คมิสฺสเร คมิสฺสนฺติ, คมิสฺสเร คมิสฺสนฺเต, คุรุปุพฺพาติ กึ? ปจ, รสฺสติ กึ? โหนฺติฯ

๗๕. เอยฺเยยฺยาเสยฺยนฺนํ เฎฯ

เอยฺยาทีนํ เฎ วา โหติฯ โส กเร กเรยฺย, ตฺวํ กเร กเรยฺยาสิ, อหํ กเร กเรยฺยํฯ

๗๖. โอวิกรณสฺสุ ปรจฺฉกฺเกฯ

โอวิกรณสฺส อุ โหติ ปรจฺฉกฺเก วิสเยฯ ตนุเตฯ

๗๗. ปุพฺพจฺฉกฺเก วา กฺวจิฯ

โอวิกรณสฺส อุ โหติ วา กฺวจิ ปุพฺพจฺฉกฺเกฯ วนุติ วโนติฯ

๗๘. เอยฺยามสฺเสมุ จฯ

เอยฺยามสฺเสมุ วา โหติ อุ จฯ ภเวมฺห, ภเวยฺยามุ ภเวยฺยามฯ

อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ

ตฺยาทิกณฺโฑ ฉฏฺโฐฯ