๗. สตฺตโม กณฺโฑ (ณฺวาทิ)
‘‘พหุลํ’’ (๑.๕๘) ‘‘กฺริยตฺถา’’ติ (๕.๑๔) จ สพฺพตฺถ วตฺถเตฯ
๑. จร ทร กร รห ชน สน ตล สาท สาธ กสาส จฎาย วาหิ ณุฯ
จร-คติภกฺขเณสุ, ทร-ทรเณ, กร-กรเณ, รห-จาเค, ชน-ชนเน, สน-สมฺภตฺติยํ, ตล-ปติฎฺฐายํ, สาท-อสฺสาทเน, สาธ-สํสิทฺธิยํ, กส-วิเลขเน, อส-เขปเน, จฎ-เภทเน, อย-อิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, วา-คติคนฺธเนสุ, เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ ณุ โหติฯ ‘‘อสฺสา ณานุพนฺเธ’’ติ (๕.๘๔) อุปนฺตสฺส อสฺส อา, จรติ หทเย มนุญฺญภาเวนาติ จารุ=โสภนํฯ ทรียตีติ ทาร=กฎฺฐํฯ กโรตีติ การุ=สิปฺปี, มฆ วา, วิสุกมฺโม จฯ รหติ จนฺทาทีนํ โสภาวิเสสํ นาเสตีติ ราหุ=อสุรินฺโทฯ ชายติ คมนาคมนํ อเนนาติชานุ=ชงฺโฆรูนํ สนฺธิฯ สเนติ อตฺตนิ ภตฺติํ อุปฺปาเทตีติ สานุ=คิริปฺปเทโสฯ ตลนฺติ ปติฎฺฐหนฺติ เอตฺถ ทนฺตาติ ตาลุ=วทเนกเทโสฯ สา ทียติ อสฺสาทียตีติ สาทุ=มธุรํฯ สาเธติ อตฺตปรหิตนฺติ สาธุ=สชฺชโนฯ กสียตีติ กาสุ=อาวาโฎ, อสติ สีฆภาเวน ปวตฺตตีติ อาสุ=สีฆํฯ จฎติ ภินฺทติ อมนุญฺญภาวนฺติ จาฎุ=มนุญฺโญฯ อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตนาติ อายุ=ชีวิตํฯ ‘‘อสฺสา ณาปิมฺหิ ยุก’’ อิติ (๕.๙๑) ยุก- วาติ คจฺฉตีติ วายุ-วาโตฯ
๒. ภร มร จร ตร อร คร หน ตน มน ภม กิต ธน พํห กมฺพมฺพ จกฺข ภิกฺข สํกินฺทนฺท ยช ปฎาณาส วส ปส ปํส พนฺธา อุฯ
ภร-ภรเณ, มร-ปาณจาเค, จร-คติภกฺขเณสุ, ตร ตรเณ, อร-คมเน, คร ฆร-เสจเน, คิราติ วา นิปาตนา อกาโร, หน-หึ สายํ, ตน-วิตฺตาเร, มน-ญาเณ, ภม-อนวฎฺฐาเน, กิต-นิวาเส, ธน-สทฺเท, พํห พฺรห พฺรูห-วุทฺธิยํ, กมฺพ-สํวรเณ, อมฺพ-สทฺเท, จกฺข อิกฺข ทสฺสเน, ภิกฺข-ยาจเน, สํกสงฺกายํ, อินฺท-ปรมิสฺสริเย, อนฺท-พนฺธเน, ยช-เทวปูชายํ, อฎ ปฎ-คมนถา, อณ-สทฺทตฺโถ, อส-เขปเน, วส-นิวาเส, ปสพาธเน, ปํส-นาสเน, พนฺธ-พนฺธเน, เอเตหิ กฺริยตฺเถหิ อุ โหติฯ ภรตีติ ภร=ภตฺตาฯ มรติ รูปกาเยน สเหวาติ มรุ=เทโว, นิชฺชลเทโส จฯ จรียติ ภกฺขียตีติ จรุ=หพฺยปา โกฯ ตรนฺติ อเนนาติ ตรุ=รุกฺโขฯ อรติ สูนภาเวน อุทฺธํ คจฺฉตีติ อรุ=วโณฯ ครติ สิญฺจติ, คิรติ วมติ วา สิสฺเสสุ สิเนหนฺติ ครุ=อาจริโยฯ หนติ โอทนาทีสุ วณฺณวิเสสํ นาเสตีติ หนุ=วทเนกเทโสฯ ตโนติ สํสาร ทุกฺขนฺติ ตนุ-สรีรํฯ มญฺญติ สตฺตานํ หิตาหิตนฺติ มนุ=ปชาปติฯ ภมติ จลตีติ ภมุ=นยโน ปติฎฺฐานํฯ เกตติ อุทฺธํ คจฺฉติ, อุปริ นิวสตีติ วา เกตุ=ธโชฯ ธนติ สทฺทํ กโรตีติ ธนุ=จาโปฯ พํห อิติ นิทฺเทสา อุมฺหิ นิจฺจํ นิคฺคหีตโลโป, พํหติ วุทฺธิํ คจฺฉตีติ พหุ=อนปฺปกํฯ กมฺพติ สํวรํ กโรตีถิ กมฺพุ=วลโย, สงฺโข จฯ อมฺพติ นาทํกโรตีติ อมฺพุ=วาริฯ จกฺขติ รูปนฺติ จกฺขุ=นยนํฯ ภิกฺขตีติ ภิกฺขุ=สมโณฯ สํกิรตีติ สํกุ=สูลํฯ อินฺทติ นกฺขตฺตานํ ปรมิสฺสริยํ ปวตฺเตตีติ อินฺทุ=จนฺโทฯ อนฺทนฺติ พนฺธนฺติ สตฺตา เอตายาติ อนฺทุ=สงฺขลิกาฯ ยชนฺติ อเนนาติ ยชุ=เวโทฯ ปฎติ พฺยตฺตภาวํ คจฺฉตีติ ปฎุ=วิจกฺขโณฯ อณติ สุขุมภาเวน ปวตฺตตีติ อณุ=สุขุโม, วีหิเภโท จฯ อสนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา เอเตหีติ อสโว=ปาณาฯ สุขํ วสนฺตฺยเนนาติ วสุ=ธนํฯ ปสียติ พาธียติ สามิเกหีติ ปสุฯ จตุปฺปโทฯ ปํสติ โสภาวิเสสํ นาเสตีติ ปํสุ=เรณุฯ พนฺธียติ สิเนหภาเวนาติ พนฺธุ=ญาติฯ
๓. พนฺธา อู วโธ จฯ
พนฺธ-พนฺธเน ติมสฺมา อู โหติ, พนฺธสฺส วธาเทโส จฯ ปญฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตนิ สตฺเถ พนฺธตีติ วธู-สุณิสา, อิตฺถี จฯ
๔. ชมฺพาทโยฯ
ชมฺพูอาทโย สทฺทาอูปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเต, นิปาตนํ อปฺปตฺตสฺส ปาปนํ ปตฺตสฺส ปฎิเสโธ จฯ ชนิสฺมา อู, พุกาคโม, ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) นสฺส นิคฺคหีตํ, ‘‘วคฺเค วคฺคนฺโต’’ติ (๑.๔๑) นิคฺคหีตสฺส โม, ชายติ, ชนียตี วา ชมฺพู=รุกฺโขฯ ภมิสฺส อมโลโป, ภมติ กมฺปตีติ ภู=ภมุฯ กโรติสฺมา อู, ตสฺส กนฺธุญ จ, ‘‘ปรรูปมยกาเร พฺยญฺชเน’’ติ (๕.๙๕) ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส ปรรูปตฺตํ, รุธิรุปฺปาทํ กโรตีติ กกฺกนฺธู=พทรีฯ ลมฺพ-อวสํสเน , อาปุพฺโพ, สํโยคาทิโลปทีฆรสฺสา, อาลมฺพติ อวสํสตีติ อลาพู=ตุมฺพิฯ สร-คติ หึสาจินฺตาสุ, อูมฺหิ อภุก อพุก จ, สรติ คจฺฉตีติ สรภู=เอกา มหานทีฯ สรติ ปาเณ หึสตีติ สรพู=ขุทฺทชนฺตุกวิเสโสฯ จมอทเน, จมติ ภกฺขติ นิวาปนฺติ จมู=เสนาฯ ตน-วิตฺถาเร, ตโนติ สํสารทุกฺขนฺติ ตนุ=สรีรํ, เอวมญฺเญปิ ปโยคโต ทฎฺฐพฺพาฯ
๕. ตปุส วิ ธ กุร ปุถ มุทา กุฯ
ตป-สนฺตาเป, อุส-ทาเห, วิธ-เวธเน, กุร-สทฺเท, ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, มุท-โตเส, เอเตหิ กุ, โหติฯ กกาโรนุพนฺโธ ‘‘น เต กานุพนฺธนาคเมสู’’ติ (๕.๘๕) เอโอนมภาวตฺโถฯ ตป อิติ นิทฺเทสโตว อสฺส อิตฺตํ, ตาปียตีติ ติปุ=โลหวิเสโสฯ อุสติ ทาหํ กโรตีติ อุสุ=สโรฯ เวธติ รํสีหิ ติมิรนฺติ วิธุ=จนฺโทฯ กุรติ กิจฺจากิจฺจํ วทตีติ กุรุ=ราชา, กุรโว=ชนปโทฯ ปุถติ มหนฺถภาเวน ปตฺถิรตีติ ปุถุ=วิตฺถิณฺโณ, โมทนํ, มุทียตีติ วา มุทุ=อถทฺโธฯ
๖. สินฺธาทโยฯ
สินฺธุ อาทโย กุปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สนฺท-ปสฺสวเน, อสฺส อิตฺตํ, โธจานฺตา เทโส นิปาตนา, สนฺทติ ปสฺสวตีติ สินฺธุ=นทิ, วหิสุปนฺตสฺส ทีฆาทิพตฺเต, พาธิสฺส วานฺตหตฺเต จ, วหนฺตฺยเนนาติ พาหุ, พาธติ อุปทฺทเว วาเรตี ติ วา พาหุ=ภุโชฯ รํฆ-คมเน, นิคฺคหีตโลโป, รงฺฆติ ปวตฺตหิ ราชธมฺเมติ รฆุ=ราชาฯ วิท-ลาเภ, นการาคโม, วสฺส โพ, วินฺทตฺยเนน นนฺทนนฺติ พินฺทุ=กณิกาฯ มน-ญาเณ, นสฺส โธ, มญฺญติ ญายติ มธุรนฺติ มธุ=มธุกรีหิ กตมธุ, รป ลป ชป ชปฺป-วจเน, อสฺสอิตฺตํ, รปติ ชปฺปติ มนฺตนฺตี ริปุ=ปจฺจามิตฺโตฯ สส-คติ หึ สาปาณเนสุ, อสฺส อุตฺตํ, สสติ ชีวตีติ สุสุ=ยุวาฯ อร คมเน, อสฺสอุตฺต มูตฺตญฺจ, อรติ มหนฺตภาวํ คจฺฉตีติ อุรุ=มหา, อรติเนนาติ อูรุ-สตฺถิฯ ขณ-อวทารเณ, อา ปุพฺโพ อนโลโป, อาขนตีติ อาขุ=อุนฺทูโรฯ ตรตรเณ, ตสฺส โถ, ตรตีติ ถรุ=ขคฺคาวยโวฯ ลํฆ-คติ โสสเนสุ ฆสฺส วา หตฺตํ, นิคฺคหีตโลโป จ, ลงฺฆติ ปวตฺตติ ลฆุภาเวนาติ ลฆุ ลหู เอกตฺถา, (ภํช-โอมทฺทเน, ป-ปุพฺโพ, ชสฺส คตฺตํ, ปภญฺชติ วิเสเสนาติ ปภงฺคุ=ภงฺคุโรฯ) ฐา-คตินิวตฺติยํ, สุปุพฺโพ, ฐาติ ปวตฺตติ สุนฺทรภาเวนาติ สุฎฺฐุ=โสภนํ, ทุปุพฺโพ ฐาติ ปวตฺตติ อสุนฺทรภาเวนาติ ทุฎฺฐุ=อโสภนํฯ เอวมญฺเญปิ วิญฺเญยฺยาฯ
๗. อิฯ
กฺริยตฺถา พหุลํ อิ โหติ, อภ-เขปเน, อสียติ ขิปียตีติ อสิ=ขคฺโคฯ กส-วิเลขเน, กสียเต กสิ=กสนํฯ มส-อามสเน, มสียตีติ มสิ=เมฬาฯ กุ-สทฺเท โอ อวาเทสา, กวติ กเถภีติ กวิ=กพฺพกาโรฯ รุสทฺเท, รวติ คชฺชตีติ รวิ=อาทิจฺโจฯ สปฺป-คมเน, สปฺปติ ปวตฺตตีติ สปฺปิ=ฆตํฯ คนฺถ-คนฺถเน, ‘‘ต ถ น รานํ ฎ ฐ ณลา’’ติ (๑.๒๕) นถานํ ณฐา, คนฺเถตีติ คณฺฐิ=ปพฺโพ, คณฺฐิจฯ ราช-ทิตฺติยํ, ราชติ ปวตฺตตีติ ราชิ=ปาฬิฯ กล-สงฺขฺยาเน, กลียติ ปริมียตีติ กลิ=ปาปํฯ พล-ปาณเน, พลนฺติ ชีวนฺติ อเนนาติ พลิ=กโรฯ ธน-สทฺเท, ธนติ นทตีติ ธนิ=สทฺโทฯ อจฺจ อญฺจ-ปูชายํ, อจฺจียติ ปูชียตีติ อจฺจิ=ชาลาฯ วล วลฺล-สํวรเณ, วลนํ สํโกจนํ วลิ=อุทราทีสุ ปลิ, วลฺลียนฺติ สํวรียนฺติ สตฺตา เอตายาติ วลฺลิ=ลตาฯ วิมฺหิ วลี วลฺลีติปิ โหติ, โสเยวตฺโถ, เอวมญฺเญปิฯ
๘. ทฌาทโยฯ
ทธิอาทโย สทฺทา อิปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ธา-ธารเณ, ทฺวิภาโว นิปาตนา, ฆตมาทธาตีติ ทธิ=โคร สวิเสโสฯ อํห-คมเน, นิคฺคหีตโลโป, อํหติ คจฺฉตีติ อหิ=สปฺโปฯ กมฺป จลเน, สํโยคาทิโลโป, กมฺปติ จลตีติ กปิ=วานโรฯ มน-ญาเณ, อสฺส อุตฺตํ, มนติ ชานาตีติ มุนิ=สมโณฯ นสฺส ณตฺตํ, มนติ มหคฺฆภาวํ คจฺฉตีตี มณิ=รตนํฯ อิกฺข จกฺข-ทสฺสเน, อิสฺส อตฺตํ อิกฺขติ อเนนาติ อกฺขิ=นยนํฯ กมปวิกฺเขเป, อสฺส อิตฺตํ, กมติ ยาตีติ กิมิ=ขุทฺทชนฺตุกวิเสโสฯ ตร ตรเณ, ติตฺติราเทโส, ตุริโต ตรติ ยาตีติ ติตฺติริ=ปกฺขิวิเสโสฯ กีฬ-วิหาเร, อีสฺส เอตฺตํ, กีฬนํ เกฬิ=กีฬาฯ อุสิสฺมา อิสฺส ขลุญ, อุสติ ทหตี อุกฺขลิ=ภาชนํ, เอวมญฺเญปิฯ
๙. ยุวณฺณุปนฺตา กิฯ
อิวณฺณุปนฺเตหิ จ อุวณฺณุปนฺเตหิ จ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ กิ โหติฯ กกาโร-นุพนฺโธ, อิส สิส-อิจฺฉายํ, สิวํ อิจฺฉตีติ อิสิ=ตปสฺสีฯ คิร-นิคิรเณ, คิรติ ปสวติ ฉวิมํสสารภูตํ เภสชฺชาทินฺติ คิริ=เสโลฯ สุจ-โสจเนฯ โสจนํ สุจิ=โสเจยฺยํ, รุจ-อภิลาเส รุจนฺติ เอตายาติ รุจิ=อาภิลาโส, เอวมญฺเญปิฯ
๑๐. วป วร วส รส นภ หร หน ปณา อิณฯ
วป-พีชนิกฺเขเป, วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, วส-นิวาเส, รส-อสฺสาทเน, นภ-หึสายํ, หร หรเณ, หน หึสายํ, ปณ-พฺยวหารถุติสุ, เอเตหิ อิณ โหติฯ วปนฺติ เอตายาติ วาปิ=ชลาสโยฯ วาเรนฺติ เอเตนาติ วาริ=ชลํฯ วสนฺติ เอตายาติ วาสิ=ตจฺฉก ภณฺฑํฯ รสียติ อสฺสาทนวเสน สโม สรียตีติ ราสิ=สมูโหฯ นภติ หึสตีติ นาภิ=สรีราวยโวฯ หาเรตีติ หาริ=มนุญฺญํฯ ‘‘หนสฺส ฆาโต ณานุพนฺเธ’’ (๕.๙๙) ติ หนสฺส ฆาโต, หนนฺติ เอเตนาติ ฆาติ=ปหรณํ, ปณติ โวหรตีติ ปาณิ, ปณติ โวหรติ เอเตนาติ วา ปาณิ=กโรฯ
๑๑. ภูคมา อีณฯ
ภู-สตฺตายํ, อม คม-คมเน เอเตหิ อีณ โหติ ภวิสฺสติ กาเลฯ ภวิสฺสตีติ ภาวี=ภวิสฺสมาโนฯ คมิสฺสตีติ คามี=คมิสฺสามาโนฯ
๑๒. ตนฺทลกฺขา อีฯ
ตนฺท-อาลสิเย, ลกฺข-ทสฺสนงฺเกสุ, เอเตหิ อี โหติฯ ตนฺทนํ ตนฺที=อาลสฺยํ, ลกฺขียนฺติ สตฺตา เอตายาติ ลกฺขี=สิรีฯ
๑๓. คมา โรฯ
คมิสฺมา โร โหติฯ ‘‘รานุพนฺเธนฺตสราทิสฺสา’’ติ (๔.๑๓๒) อมโลโป, คจฺฉตีติ โค=ปสุฯ
(อิติ สรปจฺจยวิธานํ)ฯ
๑๔. อิ ภี กา กราร วก สก วาหิ โกฯ
อิ-อชฺเฌน คตีสุ, ภี-ภเย, กา คา-สทฺเท, กร-กรเณ, อร-คมเน, กุก วก-อาทาเน, สก-สตฺติยํ, วา-คติพนฺธเนสุ, เอเตหิ กปจฺจโย โหติฯ เอติ ปวตฺตตีติ เอโต=อสหาโยฯ ภายนฺติ เอตสฺมาติ เภโก=มณฺฑูโกฯ กายติ สทฺทํ กโรตีติ กาโก=วายโสฯ กโรติ วณฺณกนฺติ กกฺโก=วณฺณวิเสโส, ปิสิตทพฺพญฺจฯ อรติ ยาตีติ อกฺโก=สูโร, วิฎปิวิเสโส จฯ วกติ โอทนํ อาททาตีติ วกฺกํ=เทหโกฎฺฐาสวิเสโส, สกฺกตีติ สกฺโก-เทวินฺโท, สมตฺโถ จฯ วาติ พนฺธติ เอเตนาติ วาโก=วกฺกลํฯ
๑๕. ญุกาทโยฯ
ญุกาทโย กปจฺจยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ อูห-วิตกฺเก, หโลโป นิปาตนา อูหียติ วิจินียตีติ อูกา-โอโกทนีฯ อุนฺท กิเลทเน, สํโยคาทิ โลโป, อก จฯ อุนฺทติ ทฺรวํ กโรตีติ อุทกํ=ชลํฯ ภี-ภเย, เอตฺตาภาโว, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีโก=ภีรุฯ สก-สตฺติยํ, อุปนฺตสฺสิ, สกฺโกติ ธาเรตุนฺติ สิกฺกา=อุปกรณวิเสโสฯ หา-จาเค, หียติ สาธูหิ ชหียตีติ หาโก=โกโธฯ สมฺพ-มณฺฑเน, กสฺส อุญ , สมฺพติ อุทกํ มณฺเฑตีติ สมฺพุโก=ชลชนฺตุวิเสโภฯ ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, โอตฺตาภาโว, กสฺส อุญ, ปุถติ ปตฺถรติ อตฺตโน พาลภาวนฺติ ปุถุโก=พาโลฯ สุจ-โสเก, โสจนฺติ เอเตนาติ สุกฺกํ=สมฺภโว, เสตญฺจฯ จิ-จเย, อุปปุพฺโพ, เอตฺตาภาโว, อุปจินนฺตีติ อุปจิกา=วมฺมิก การาฯ กมฺป-จลเน, กมฺปิสฺส ปํ, กมฺปติ จลตีติ ปงฺโก=กทฺทโมฯ อุส-ทาเห, อุสตีติ อุกฺกา=ชาลาฯ กสฺส มุญ, อุสติ ทหตีภิ อุมฺมุกํ=อลาตํฯ วม-อุคฺคิรเณ, กสฺส มิญ, วมียตีติ วมฺมิโก=อุปจิกากโต จโย, มส-อามสเน, สสฺส ตฺถง, มสียติ เปเมนาติ มตฺถกํ=สีสํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๖. ภีตฺวา นโกฯ
ภี-ภเย ตีมสฺมา อานโก โหติฯ ภายนฺติ เอตสฺมากิ ภยานโก=ภยชนโกฯ
๑๗. สิงฺฆา อาณิกาฎกาฯ
สิงฺฆ-ฆายเนตีมสฺมา อาณิก อาฎกา โหนฺติฯ ‘‘อิตฺถิยมตฺวา’’ติ ๙๓.๒๖๐ อา, สิงฺฆยติ ปสฺสวตีติ สิงฺฆาณิกา=นาสาสฺสโวฯ สิงฺฆติ เอกีภาวํ ยาตีติ สิงฺฆาฎกํ=วีถิจตุกฺกํฯ
๑๘. กราทิตฺวโกฯ
กร-กรเณ, สร-คติหึสาจินฺตาสุ, นร-นเย, ตรตรเณ, วร-วรณ สมฺภตฺตีสุ, ชน-ชนเน, กร-ทิตฺติ คติกนฺตีสุ, กฎ-มนฺทเน, กุร-สทฺเท, ถุ-อภิตฺถเว, เอวมาทีหิ อโก โหติฯ กรียตีติ กรโก=กมณฺฑลุฯ กโรตีติ กรกา=วสฺโสปลาฯ สรติ อุทกเมตฺถาติ สรโก=ปานภาชนํฯ นรนฺติ ปาปุณนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ นรโก=นิรโยฯ ตรนฺตฺยเนนาติ ตรโก=ตรณํฯ วาเรตีติวรโก=วรโณ, ธญฺญวิเสโส จฯ ชเนตีติ ชนโก=ปิตาฯ กนติ ทิพฺพตีติ กนกํ=สุวณฺณํฯ กฎติ มทฺทติ ริปโวติ กฎกํ=นครํฯ กุรตีติ โกรโก=กลิกาฯ ถวียตีติ ถวโก-คุจฺโฉฯ
๑๙. พล ปเตหฺยาโกฯ
พล-ปาณเน, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ อาโก โหติฯ พลติ ชีวตีติ พลากา=ปกฺขิวิเสโสฯ ปตติ ยาตีติ ปตากา=ธโชฯ
๒๐. สามากาทโยฯ
สามากอาทโย อากนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สา-ตนุ กรณาวสาเนสุ, สาสฺส มุก, สาติ เทหํ ต นุํ กโรตีติ สามาโก=ติณธญฺญํฯ ปา-ปาเน, อินง, ปิวติ รตฺตนฺติ ปินาโก=มหิสฺสรธนุฯ คุ-สทฺเท, ‘‘ยุวณฺณาน มิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อุวง, ควติ นทติ เอเตนาติ คุวโก=ปูคผลํฯ อฎ ปฎ-คมนตฺถา, ปฎติ ยาตีติ ปฎากา=เวชยนฺตีฯ สล ปิล ปล หุล-คมนตฺถา, สลติ ยาตีติ สลากา=เวชฺโชปกรณทพฺพํฯ วิท-ญาเณ, วิทติ ชานาตีติ วิทาโก=วิทฺวาฯ ปณพฺยวหารถุตีสุ อสฺส อิตฺตํ, อูก จ, ปณียติ โวหรียตีติ ปิญฺญาโก=ติลกกฺโก, เอวมญฺเญปิฯ
๒๑. วิจฺฉาลคมมุสา กิโกฯ
วิจฺฉา-คมเน , อล=พนฺธเน, อม คม-คมเน, มุส-เถยฺเย, เอเตหิ กิโก โหติฯ วิจฺฉติ ยาตีติ วิจฺฉิโก=กีโฎฯ อลติ พนฺธติ เอเตนาติ อลิกํ=อสจฺจํฯ คจฺฉตีติ คมิโก=คนฺตาฯ มุสาติ นิทฺเทสา ทีโฆ, มุสติ เถเนตีติ มูสิโก=อุนฺทูโรฯ
๒๒. กึกณิกาทโยฯ
กึกณิกาทโย สทฺทา กิกนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กณอิติ ทณฺฑโก ธาตุ สทฺทตฺโถ, กสฺส ทฺวิตฺตํ, อสฺส อิตฺตํ, นิคฺคหีตาคโม จ, กณติ สทฺทํ กโรตี กึกณิกา=ฆณฺฑิกาฯ มุท-โตเส, ทสฺส ทฺวิตฺตํ, มุทนฺติ เอตมยาติ มุทฺทิกา=องฺคุลิยาเวฎฺฐนํ, ผลวิเสโส อฯ มหียติ ปูชียตีติ มหิกา=หิมํฯ กล-สงฺขฺยาเน, กลียติ ปริมีตยตีติ กลิกา=โกรโกฯ สปฺป-คมเน, อสฺส อิตฺตํฯ สปฺปติ คจฺฉตีติ สิปฺปิกา=ชลชนฺตุวิเสโส, เอวมญฺเญปิฯ
๒๓. อิสา กีโกฯ
อิส สึส-อิจฺฉายํ, อิจฺจสฺมา กีโก โหติฯ อิจฺฉียตีติ อิสีกา=ตูลนิสฺสโยฯ
๒๔. กมปทา ณุโกฯ
กม-อิจฺฉายํ, ปท-คมเน, เอเตหิ ณุโก โหติฯ ‘‘ณิณาปีน’’นฺติ (๕.๑๖๐) โยควิภาคา ณิโลโปฯ กาเมตีติ กามุโก=กามยิตา ฯ ปชฺชติ ยาติ เอตายาติ ปาทุกา=ปาโทปกรณํฯ
๒๕. มณฺฑสลา ณูโกฯ
มณฺฑ-ภูสเน, สล-คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, เอเตหิ ณูโก โหติฯ มณฺเฑติ ชลํ ภูเสตีติ มณฺฑูโก=เภโก, สลติ โคจรตฺต มุปยาตีติ สาลูกํ=อุปฺปลกณฺโฑฯ
๒๖. อุลูกาทโยฯ
อุลูกาทโย สทฺทา ณูกนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ อุล-คเวสเน, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, อุลติ คเวสตีติ อุลูโก=โกสิโยฯ มน=ญาเณ, นสฺส ธตฺตํ, มญฺญตีติ มธูโก=รุกฺโขฯ ชล-ทิตฺติยํ, ชลตีติ ชลูกา=โลหิตโป, เอวมญฺเญปิฯ
๒๗. กสา สโกฯ
กส-วิเลขเนตีมสฺมา สโก โหติฯ กสตีติ กสฺสโก=กสิกมฺมกาโรฯ
๒๘. กรา ติโกฯ
กโรติสฺมา ติโก โหติฯ กโรนฺติ กีฬํ เอตฺถาติ กตฺติโก=พาหุโลฯ
๒๙. อิสา ฐกนฯ
อิส สึส-อิจฺฉายํ, อิจฺจสฺมา ฐกน โหติฯ อิจฺฉียตีติ อิฎฺฐกา=มตฺติกาวิกาโรฯ
๓๐. สมา โขฯ
สม-อุปสมเขเทสุ , เอตสฺมา โข โหติฯ สเมติ อุปสเมตีติ สงฺโข=กมฺพุฯ
๓๑. มุขา ทโยฯ
มุข อาทโย ขนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มุ-พนฺธเน, โอตฺตาภาโว นิปาตนา, มุนนฺติ พนฺธนฺติ เอเตนาติ มุขํ=ลปนํฯ สิ-เสวายํ, เอตฺตา ภาโว นิปาตนา, สยนฺติ เอตฺถ อูกา กุสุม-ทโย จาติ สิขา=จูฬาฯ วิปุพฺพสฺส สิสฺส, วิสติสฺส วา, วิเสเสน สยนฺติ เอตฺถ, ปวิสนฺตีติ วิสิขา=รจฺฉาฯ กน-ทีตฺติ คติ กนฺตีสุ, นิปุพฺโพ, อนภาคโลโป, กนติ ทิพฺพตีติ นิกฺโข=สุวณฺณวิกาโรฯ มยอิติ คมนตฺโถ ทณฺฑโก ธาตุ, ขสฺส อูญ, มยติ ยาตีติ มยูโข-กิรโณฯ ลู-เฉทเน, โอตฺถาภาโว, ลุนาติ ฉินฺทติ โสภนฺติ ลูโข=อสินิทฺโธฯ อร-คมเน, อรนฺติ ยนฺติ เอเตนาติ อกฺโข=สกฎาวยวา, ปาสโก จฯ ยส-ปยตเน, ยสฺสติ ปยตติ พลิมาหรณตฺถายาติ ยกฺโข=อมนุสฺโส, รุห-ชนเน, รุหติ ชายตีติ รุกฺโข=ปาทโป, อุส-ทาเห, อุสติ ทหติ กามคฺคินาติ อุกฺโข=พลีพทฺโทฯ สห-มริสเน ‘หโลโป, สหติ อตฺตนิ กตาปราธํ ขมตีติ สขา=สหาโย, เอวมญฺเญปิฯ
๓๒. อช วช มุท คท คมา คกฯ
อช วช-คมเน, มุท-โตเส, คท-วจเน, อม คม-คมเน, เอเตหิ คก โหติฯ อชติ คจฺฉติ เสฎฺฐภาวนฺติ อคฺโค-เสฏฺโฐ ฯ วชติ สมูหตฺตํ คจฺฉตีติ วคฺโค=สมูโหฯ มุทนฺติ เอเตนาติ มุคฺโค=ธญฺญวิเสโสฯ คทตีติ คคฺโค=อิสิฯ ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) มสฺส นิคฺคหีตํ, คจฺฉตีติ คงฺคา=สุราปคาฯ
๓๓. สิงฺคาทโยฯ
สิงฺคอาทโย สทฺทา คกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สี-สเย, นิคฺคหีตาคโม, รสฺสตฺตญฺจ, สยติ ปวตฺตติ มตฺถเกติ สิงฺคํ=วิสาณํฯ ผุร-จลเน, ลิมุง, ผุรติ จลตีติ ปุลิงฺโค=ชลิตงฺคา ราวยโวฯ จล-กมฺปเน, อุปุพฺโพ, จลสฺส จาลิํ, อุจฺจลติ กมฺปตีติ อุจฺจาลิงฺโค=สุกฺกกีโฎ, กล-สทฺเท, อิมุก, กลติ อภินาทํ กโรติ พหุรชฺชตายา ติ กลิงฺโค=ทกฺขิณาปโถฯ ภม-อนวฎฺฐาเน, อสฺส อิตฺตํ, ภมตีติ ภิงฺโค=ภมโรฯ ปฎ อฎ-คมเน, ปฎิสฺส อมุก, อก จฯ ปฎติ ปตนฺโต คจฺฉตีติ ปฎงฺโค, ปฎโค=สลโภ, เอวมญฺเญปิฯ
๓๔. อคา คิฯ
อค-กุฎิลคมเนตีมสฺมา คิ โหติฯ อคติ กุฎิโล หุตฺวา คจฺฉตีติ อคฺคิ=ปาวโกฯ
๓๕. ยาวลา คุฯ
ยา-ปาปุณเน, วล วลฺล-สํวรเณ, เอเตหิ คุ โหติฯ ยาตีติ ยาคุ=เปยฺยาฯ วลียติ สํวรียตีติ วคฺคุ=มนุญฺโญฯ
๓๖. เผคฺคาทโยฯ
เผคฺคุ อาทโย คุอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ผล-นิปฺผตฺติยํ, อสฺส เอตฺตํ, ผลติ นิฎฺฐานํ คจฺฉตีติ เผคฺคุ=อสาโรฯ ภร-ภรเณ, รโลโปฯ ภรตีติ ภคุ=อิสิฯ หิ-คตียํ, นิคฺคหีตาคโม, หิโน ติ ปวตฺตตีติ หิงฺคุ=รามฐชํฯ กม-อิจฺฉายํ, กามียตีติ กงฺคุ=ธญฺญวิเสโส, เอวมญฺเญปิฯ
๓๗. ชนา โฆฯ
ชน-ชนเนตีมสฺมา โฆ โหติฯ ‘‘มนานํ นิคฺคหีต’’นฺติ (๕.๙๖) นสฺส นิคฺคหีตํ, ชายติ คมนเมตายาติ ชงฺฆา=ปาณฺยงฺควิเสโสฯ
๓๘. เมฆาทโยฯ
เมฆอาทโย ฆนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มิห-เสจเน, หโลโป, เมหติ สิญฺจตีติ เมโฆ=อมฺพุโทฯ มุห-มุจฺฉายํ, หโลโป, มุยฺหนฺติ สตฺตา เอตฺถาติ โมโฆ=ตุจฺโฉฯ สี-สเย, เอตฺตาภาโว, เสติ ลหุ หุตฺวา ปวตฺตตีติ สีฆํ=อาสุฯ อห-ภสฺมีกรเณ, นิปุพฺโพ, หโลปทีฆา, นิทหตีติ นิทาโฆ=คิมฺโหฯ มหีสฺส หโลโป, มหียติ ปูชียตีติ มฆา=นกฺขตฺตํ, เอวมญฺเญปิฯ
(อิติ กวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ
๓๙. จุสรวรา โจฯ
จุ-จวเน, สร-คติ หึสา จินฺตาสุ, วร-วรณ สมฺภตฺตีสุ, เอเยหิ โจ โหติฯ จวติ รุกฺขาติ โจจํ=อุปภุตฺตผล- วิเสโส ฯ สรติ อายติํ ทุกฺขํ หึสตีติ สจฺจํ=อวิตถํฯ วาเรติ สุขนฺติ วจฺจํ=คูโถฯ
๔๐. มรา จุอีจี จฯ
มร-ปาณจาเค ตีมสฺมา จุอีจี โหนฺติ โจ จฯ มรณํ มจฺจุ=มรณํฯ มาเรติ อนฺธการํ วินาเสตีติ มรีจิ=รํสิ, มิคตณฺหิกา จฯ มรตีติ มจฺโจ=สตฺโตฯ
๔๑. กุส ปสา ฉิกฯ
กุส-อกฺโกเส, ปส-พาธเน, เอเตหิ ฉิก โหติฯ กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุจฺฉิ=อุทรํฯ ปสียติ พาธียติ เอตฺถาติ ปจฺฉิ=ภาชนวิเสโสฯ
๔๒. กส อุสา ฉุกฯ
กส-วิเลขเน, อุส-ทาเห, เอเตหิ ฉุก โหติฯ กสนฺติ วิเลขนฺติ เอตฺถาติ กจฺฉุ=ปามํฯ อุสติ ทหติ สนฺตาปนฺติ อุจฺฉุ=รสาโลฯ
๔๓. อส มส วท กุจ กจา โฉฯ
อส-ขิปเน, มส-อามสเน, วท-วจเน, กุจ-สํโกจเน, กจ-พนฺธเน, เอเตหิ โฉ โหติฯ อสติ ฉิปตีติ อจฺโฉ=ภลฺลูโกฯ มสติ ชลนฺติ มจฺโฉ=มีโนฯ วทตีติ วจฺโฉ=เนลโกฯ กุจียติ สํโกจียตีติ โกจฺโฉ=ภทฺทปีฎฺฐํฯ กจียติ พนฺธียตีติ กจฺโฉ=ตนุปเทโส, อนูโป จฯ
๔๔. คุจฺฉาทโยฯ
คุจฺฉอาทโย ฉนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ คุป-โคปเน, โอตฺตาภาโว, โคปียตีติ คุจฺโฉ=ถวโกฯ ตุส-ตุฎฺฐิมฺหี, ตุสนฺติ เอเตนาติ ตุจฺฉํ=มุสาฯ ปุส-โปสเน, โปสนฺติ ตนุมเนนาติ ปุจฺโฉ=วาลธิ, เอวมญฺเญปิฯ
๔๕. อรา ชุ ญฎ จฯ
อร-คมเนตีมสฺมา ชุ โหติ, อริสฺส อุฎ จฯ ฎกาโร สพฺพาเทสตฺโถ, อรติ อกุฎิลภาเวน ปวตฺตตีติ อุชุ=อวงฺโกฯ
๔๖. รชฺชาทโยฯ
รชฺชุอาทโย ชุอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ รุธ-อาวรเณ, อุสฺส อตฺตํ, รุนฺธนฺติ เอเตนาติ รุชฺชุ-โยตฺตํฯ มน-ญาเณ, อมญฺญิตฺถาติ มญฺชุ=มญฺชุลํ, เอวมญฺเญปิฯ
๔๗. คิธา ฌกฯ
คิธ-อภิกงฺขายมิจฺจสฺมา ฌก โหติฯ เคธตีติ คิชฺโฌ=ปกฺขิวิเสโสฯ
๔๘. วญฺฌาทโยฯ
วญฺจฺยอาทโย ฌก อนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ วน-ยาจเน, วโนติ อตฺตานํ อนุภวิตุํ ยาจตีติ วญฺโฌ=อผลรุกฺโข, วญฺฌา=อปสวา อิตฺถี, อสฺส อิตฺตํ วิญฺโฌ=ปพฺพโต, สํช-สงฺเค, นิคฺคหีตโลโป, สญฺชิยตีติ สชฺฌํ=รชตํ, เอวมญฺเญปิฯ
๔๙. กมยชา โญฯ
กม-อิจฺฉายํ , ยช-เทวปูชาสงฺคติกรณทาเนสุ, เอเตหิ โญ โหติ, มสฺส นิคฺคหีตวคฺคนฺตา, กามียตีติ กญฺญา=กุมารีฯ ชสฺส ปรรูปตฺตํ, ยชนฺตฺยเนนาติ ยญฺโญ=ยาโคฯ
๕๐. ปุญฺญํฯ
ปุนาติ ปุณติสฺมา วา โญโอตฺตาภาโว จ นิปจฺจนฺเตฯ ปุนาติ, ปุณติ สุนฺทรตฺตํ กโรตีติ วา ปุญฺญํ=กุสลํฯ
๕๑. อร หาญฺโญ หาสฺส หิร จฯ
อร-คมเน, วา-จาเค, เอเตหิ อญฺโญ โหติ, หาสฺส หิรญฺจาเทโสฯ อรียเต คมฺยเตติ อรญฺญํ=วนํฯ ชหาติ สตฺตานํ หีนตฺตนฺติ หิรญฺญํ=ธนํ, สุวณฺณญฺจฯ
(อิติ จวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ
๕๒. กิร ตรา กีโฎฯ
กิร-วิกิรเณ, ตร-ตรเณ, เอเตหิ, กีโฎ โหติฯ โสเภตุเมตฺถ รตนานิ วิกิรียนฺตีติ กิรีฎํ=มกุฎํฯ ตรอิติ นิทฺเทสา อสฺส อิตฺตํ, ตรนฺติ ยนฺติ สุรูปตฺต มเนนาติ ติรีฎํ=เวฎฺฐนํฯ
๕๓. สกาทีหฺยโฎฯ
สก-สตฺติยํ, กส-คมเน, กร-กรเณ, มกฺก อิติ สุตฺติโย ธาตุ, เทว-เทวเน, กม-อิจฺฉายํ, เอวมาทิหิ อโฎ โหติฯ สณฺโณติ ภารํ วหิตุนฺติ สกโฎ=ยานํฯ อกสิ นิโรชตฺตํ อคมีติ กสฎํ=นิโรชํฯ กโรติ อมนาปนฺติ กรโฎ=กาโก ฯ มกฺกติ จลตีติ มกฺกโฎ=วานโรฯ เทวียติ ปูชียตีติ เทวโฎ=อิสิฯ กมติ อิจฺฉติ อาโรหตฺถนฺติ กมโฎ=วามโนฯ
๕๔. มกุฎาวาฎ กวาฎ กุกฺกุฎาฯ
เอเต สทฺทา นิปจฺจนฺเตฯ มํกิสฺมา อุโฎ, นิคฺคหีตโลโป จ, มํเกติ โสเภตีติ มกุฎํ=กิรีฎํฯ อวติสฺมา อาฎณ, อวฺยเต ขญฺญเตติ อาวาโฎ=กาสุฯ กุ-สทฺเทตีมสฺมา อาโฎ, โออวาเทสา ยถาโยคํ, กวติ รวตีติ กวาฎํ=ทฺวารปิธานํฯ กุก วก-อาทาเนตีมสฺมา กุฎก, กุกติ โคจรมาททาตีติ กุกฺกุโฎ=ตมฺพจูโฬฯ
๕๕. กมุส กุส กสา โฐฯ
กม-อิจฺฉายํ, อุส-ทาเห, กุส-อกฺโกเส, กส-คมเน, เอเตหิโฐ โหติ, นิคฺคหีตวคฺคนฺตา, โอทนาทีนิ กาเมตีติ กณฺโฐ=คโลฯ โอกฺกปรรูปาทีนิ, โอทนาทีสุ อุณฺเหน อุสียตี ติ โอฏฺโฐ=ทนฺตจฺฉโท, กรโภ จฯ กุสียติ อกฺโกสียตีติ โกฏฺโฐ=ธญฺญนิลโยฯ กสติ ยาติ วินาสนฺติ กฎฺฐํ=ทารุฯ
๕๖. กุฎฺฐาทโยฯ
กุฎฺฐอาทโย สทฺทา ฐนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กุสิสฺมา โฐ, โอตฺตาภาโว จ, กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุฎฺฐํ=ฉวิโรโคฯ กุณ-สทฺเท, ปรรูปาภาโว โอตฺตาภาโว จ, กุณติ นทตีติ กุณฺโฐ=อติขิโณ, กุณียติ อกฺโกสียตีติ กุณฺโฐ= ฉินฺนหตฺถปาทาทิโก ฯ ทํสิสฺส ทา, ทํสติ เอตายาติ ทาฐา=ทนฺตวิเสโสฯ กมิสฺส อก จฯ กามียาติ ทีเนตีติ กมโฐ=ภิกฺขาภาชนํ, วามโน, กุมฺโม จฯ ผสฺสิสฺส ผุโฎ, ผสฺสียตีติ ผุฏฺโฐ=ผสฺโส, เอวมญฺเญปิฯ
๕๗. วร กรา อณฺโฑฯ
วร-วรเณ, กร-กรเณ, เอเตหิ อณฺโฑ โหติฯ อตฺตนิ เปผํ วารยตีติ วรณฺโฑ=มุขโรโคฯ กรียตีติ กรณฺโฑ=ภณฺฑวิเสโสฯ
๕๘. มนนฺตา โฑฯ
มการ นการนฺเตหิ กฺริยตฺเถหิ พหุลํ ฑปฺปจฺจโย โหติฯ สม-อุปสเม, สมนํ สณฺฑํ=สมูโหฯ กม-ปทวิกฺเขเป, กมติ ยาตีติ กณฺโฑ=สโร, ปริจฺเฉโท จ, ทม-ทมเน, ทมนฺตฺวฺยเนนาติ ทณฺโฑ=นิคฺคโหฯ อม คม-คมเน, อมนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอตฺถาติ อณฺโฑ=ปกฺขิปสโว, โกโส จฯ คจฺฉติ สูนภาวนฺติ คณฺโฑ=พฺยาธิ, วทเนกเทโส จฯ รมุ-กีฬายํ, รมนฺติ เอตฺถาติ รุณฺฑา=วิธวาฯ มน-ญาเณ, มญฺญนฺติ เอเตนาติ มณฺโฑ=โอทนาทินิสฺสาโวฯ ขน ขณ=อวทารเณ, ขญฺญตีติ ขณฺโฑ=อุจฺฉุวิการ วิเสโสฯ ลม-หึสายํ, ลมติ หึสติ สุจิภาวนฺติ ลณฺโฑ=วจฺจํ, เอวมญฺเญปิฯ
๕๙. กุณฺฑา ทโยฯ
กุณฺฑอาทโย ฑนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กม มน ตนานํ อสฺส อุตฺตํ, กามียตีติ กุณฺฑํ=ภาชนํฯ มญฺญติ หิตาหิตนฺติ มุณฺโฑ= ฉินฺนเกโส ฯ ตโนติ เอเตนาติ ตุณฺฑํ=ลปนํฯ อีร-เขเป, เอรํอาเทโสฯ อีรติ กมฺปตีติ เอรณฺโฑ=พฺยคฺฆปุจฺโฉ, สิ-เสวายํ, สิสฺส ขมุก, สุคนฺธํ เสวตีติ สิขณฺโฑ=จูฬา, เอวมญฺเญปิฯ
๖๐. ติช กส ตส ทกฺขา กิโณ ชสฺส โข จฯ
ติช-นิสาเน, กส-คมเน, ตส-ปิปาสายํ, ทกฺข-วุทฺธิยํ, เอเตหิ กิโณ โหติ, ชสฺส โข จ, เตชยิตฺถาติ ติขิณํ=นิสิตํฯ กสติ ปวตฺตตีติ กสิณํ=อเสสํฯ ตสนํ ตสิณา=ตณฺหาฯ ทกฺขติ วุทฺธิํ คจฺฉติ เอตายาติ ทกฺขีณา=กุสลํฯ
๖๑. วีอาทิโต ณิฯ
วี-ตนฺตสนฺตาเน, สิ-เสวาสํ, สู-ปสฺสวเน, ทุ-คมเน, กี-ทพฺพวินีมเย, สา-ตนุกรณาวสาเนสุ, เอวมาทีหิ ณิ โหติฯ วียตีติ เวณิ=เกสกลาโปฯ เสวนํ เสณิ=สชาตีนํ การูนํ สมูโหฯ นิปุพฺโพ, นิเสวียตีติ นิเสณิ=โสปานํฯ สวติ ปสฺสวตีติ โสณิ=กฎิฯ ทวติ วหตีติ โทณิ=กฎฺฐมฺพุวาหนี, นาวา จฯ นทาทิปาฐา วิมฺหิ โสณี โทณี ติปิ โหติฯ กยนํ, กียเต เอตายาติ วา เกณิ=กโย สาติ ทุกฺขํ ตนุํ กโรตีติ สาณิ=ติโรกรณี, เอวมญฺเญปิฯ
๖๒. คหาทีหฺยณิฯ
คห-อุปาทาเน, อร-คมเน, ธร-ธารเณ, สร-คติยิํสา จินฺตาสุ, ตร-ตรเณ, เอวมาทีหิ อณิปฺปจฺจโย โหติฯ คณฺหาตีติ คหณิ=อสิตาทิปาจโก อคฺคิฯ อรียติ คมียตีติ อรณิ=อคฺคิมนฺถนกฎฺฐํ ฯ ธาเรตีติ ธรณิ=มหีฯ สรียติ คมียตีติ ภรณิ=มคฺโคฯ ตรนฺตฺยเนนาติ ตรณิ=นาวา, สูริโย จฯ
๖๓. รีวีภาหิ ณุฯ
รี-ปสฺสวเน, วี วา-คมเน, ภา-ทิตฺติยํ, เอเตหิณุ โหติฯ รียติ ปสฺสวตีติ เรณุ=รโชฯ เวติ ปวตฺตตีติ เวณุ=เวฬุฯ ภาติ ทิพฺพตีติ ภาณุ=รํสิฯ
๖๔. ขาณฺวา ทโยฯ
ขาณุอาทโย ณุอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ขณ ขน-อวทารเณ, ณสฺส อา, ขญฺญติ อวทารียตีติ ขาณุ=ฉินฺนสาโข รุกฺโขฯ ชน-ชนเน, นสฺส วา อาตฺตํ, ชายติ คมน มเนนาติ ชาณุ, ชณฺณุ=ชงฺโฆรูนํ สนฺธิฯ หร-หรเณ, เอก, หรียตีติ หเรณุ=คนฺธทพฺพ, เอวมญฺเญปิฯ
๖๕. กฺวาทิโต โณฯ
กุ-สทฺเท, สุ-สวเน, ทุ-คมเน, วร-วรเณ, กร-กรเณ, ปณ-พฺยวหารถุติสุ, ตา-ปาลเน, ลี-นิลียเน, เอวมาทีหิ โณ โหติฯ กวติ นทติ เอตฺถาติ โกโณ=อสฺสิ, วีณาทิวาทนทณฺโฑ จฯ สุโณตีติ โสโณ=สุนโข, นโร จฯ ทวติ ปวตฺตตีติ โทโณ=ปริมาณวิเสโสฯ วิรูปตฺต วาเรตีติ วณฺโณ=นีลาทิฯ สวนํ กโรตีติ กณฺโณ=สวนํฯ ปณียติ โวหรียตีติ ปณฺโณ=ปลาโสฯ ลายตีติ ตาณํ=รกฺขาฯ นิลียนฺติ เอตฺถาติ เลณํ=นิลียนฎฺฐานํฯ
๖๖. สุวีหิ ณกฯ
สุ-สวเน , วี-ตนฺตสนฺตาเน, เอเตหิ ณก โหติฯ สุโณตีติ สุโณ=สุนโขฯ วียตีติ วีณา=วลฺลกีฯ
๖๗. ติณาทโยฯ
ติณอาทโย ณกนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ติช-เตชเน, ชโลโป, เตเชติ เอเตนาติ ติณํ=พีรณาทิฯ ลี ลิห สาท กฺเลทานํ โล ลวา, ลียติ รสโต สพฺพตฺถ อลฺลียตีติ โลณํ ลวณํ, เลหียตีติ โลณํ ลวณํ, สาทียตีติ โลณํ ลวณํ, กฺเลทยตีติ โลณํ ลวณํ, คมิสฺส โอ, คจฺฉตีติ โคโณ=โคฯ หร-หรเณ, ณสฺสญฺชิ, หรียตีติ หริโณ=มิโคฯ อีร-กมฺปเน, รสฺสตฺตํ, ณสฺส ญิจ, อตฺตโน ลูขภาเว สมฺปตฺเต อีรติ กมฺปตีติ อิริณํ=อูสรํฯ ถุ-อภิตฺถเว, ทีโฆ, อภิตฺถวียตีติ ถูณํ=นครํ, ถูโณ=ฆรตฺถมฺโภ, เอวมญฺเญปิฯ
๖๘. รวณ วรณ ปูรณา ทโยฯ
รวณ วรณ ปูรณา ทโย อณปฺปจฺจเยน สิทฺธาฯ รวตีติ รวโณ=โกกิโลฯ วาเรตีติ วรโณ=ปากาโรฯ ปูรียเต อเนนาติ ปูรโณ=ปริปูรีฯ
(อิติ ฎวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ
๖๙. ปาวสา อติฯ
ปา-รกฺขเณ, วส-นิวาเส, เอเตติ อติ โหติฯ ปุพฺพสรโลโป, ปาติ รกฺขตีติ ปติ=สามี, วสนฺติ เอตฺถาติ วสติ=เคหํฯ
๗๐. ธา หิ สิ ตน ชน ชร คม สจา ตุฯ
ธา-ธารเณ , หิ-คติยํ, ตน-วิตฺถาเร, ชน-ชนเน, ชร-วโย-หานิยํ, อม คม-คมเน, สจ-สมวาเย, เอเตหิ ตุ โหติฯ ธาเรตีติ ธาตุ=เครุกาทิฯ หิโนติ ปวตฺตาติ ผลํ เอเตนาติ เหตุ=การณํ, เสวียติ ชเนหีติ เสตุ=พนฺธติ (ปทฺธติ)ฯ ตญฺญเตติ ตนฺตุ=สุตฺตํฯ ชนียเต กมฺมกิเลเสหีติ ชนฺตุ, ชายติ กมฺมกิเลหีติ วา ชนฺตุ=สตฺโตฯ ชีรตีติ ชตฺตุ=อํสสนฺธิฯ คจฺฉตีติ คนฺตุ=คมิโก, สจติ สเมตีติ สตฺตุ=ยวาทิจุณฺณํฯ
๗๑. อริสฺสุฎ จฯ
อร-คมเนตีมสฺมา ตุ โหติ, อริสฺส อุฎ อาเทโสจฯ อรติ ปวตฺตตีติ อุตุ=เหมนฺตาทิ,
๗๒. ปิตฺวาทโยฯ
ปิตุอาทโย สทฺทา ตุอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ปา-รกฺขเณ, อาสฺส อิตฺตํ, ปาติ รกฺขตีติ ปิตา=ชนโกฯ ปาติสฺเสวาทิสฺส โม, ปาเยตีติ มาตา=ชนนีฯ ภา-ทิตฺติยํ, ภาตีติ ภาตา=โสทริโยฯ ธา-ธารเณ, อาสฺส อีตฺตํ, ธารียตีติ ธีตา=ปุตฺตีฯ ทุห-ปปูรเณ, โอตฺตาภาโว, ตุสฺส ญฺฉิจฯ ทุหติ ปสเว ปปูเรตีติ ทุหิตา=ปุตฺตีฯ ชน-ชนเน, อสฺส อาตฺตํ, มา จานฺตาเทโสฯ ปปุตฺเต ชเนตีติ ชามาตา=ทุหิตุปติฯ นห-พนฺธเน, นหียติ พนฺธียติ เปเมนาติ นตฺตา-ปปุตฺโตฯ หุ-หวเน, หวติ ปูเชตีติ โหตา=ยญฺญโกฯ ปู-ปวเน, ปุนาติ อายติํ ภวํ ปวิตฺตํ กโรตีติ โปตา=โสเยวฯ
๗๓. ชน กรา รตุฯ
ชน-ชนเน, กร-กรเณ, เอเตหิ รตุ โหติ, รกาโร อนฺตสราทิโลปตฺโถฯ ชายตีติ ชตุ=ลาขาฯ กรียตีติ กตุ=สยูโป ยญฺโญฯ
๗๔. สกา อุนฺโตฯ
สก-สตฺติยมิจฺจสฺมา อุนฺโต โหติฯ สกฺโกตีติ สกุนฺโต=ปกฺขีฯ
๗๕. กปา โอโตฯ
กป-อจฺฉาทเน อิจฺจสฺมา โอโต โหติฯ กปตีติ กโปโต=ปาเรวโตฯ โฎ ตสฺส วา โหติ กโปโฎ=โสเยวฯ
๗๖. วสาทีหฺยนฺโตฯ
วส-นิวาเส, รุห-ชนเน, ภทฺท-กลฺยาเณ, นนฺท-สมิทฺธิยํ, ชีว-ปาณธารเณ, เอวมาทีติ อนฺโต โหหิฯ วสนฺติ เอตสฺมึ กาเล กีฬาปสุตาติ วสนฺโต=อุตุฯ รุหติ ชายตีติ รุหนฺโต=รุกฺโข, เอวํนามโก มิคราชา จฯ ภทฺทิสฺส สํโยคาทิโลโป, ภชติ กลฺยาณธมฺมนฺติ ภทนฺโต=ปพฺพชิโตฯ นนฺทติ เอตายาติ นนฺทนฺตี=สขี, นทาทิปาฐา วี, เอวมุปริ จฯ ชีวนฺติ เอตา- ยาติ ชีวนฺตี=โอสธิฯ สวตีติ สวนฺตี=นทีฯ โรทาเปตีติ โรทนฺตี=โอสธิฯ อวติ รกฺขตีติ อวนฺตี=ชนปโทฯ
๗๗. หิสีนํ มุก จฯ
หิ-คติย, สี-สเย, เอเตหิ อนฺโต โหติ มุก จฯ กกาโร อนฺตาวยวตฺโถ, หิมํ หิโนติ ปวตฺตติ เอตสฺมินฺติ เหมนฺโต=อุตุ, สยนฺติ เอตฺถ อูกา กุสุมาทโย จาติ สีมนฺโต=เกสมคฺโคฯ
๗๘. หร รุห กุลา อิโตฯ
หร-หรเณ, รุห-ชนเน, กุล-ปตฺถาเร, เอเตติ อิโต โหติฯ อตฺตโน สิเนหํ หรตีติ หริโต=วณฺณวิเสโสฯ รุหตีติ โรหิโต=มจฺฉวิเสโสฯ รุหติ สรีเร พฺยาปนวเสนาติ โรหิตํ, รสฺส ลตฺเต โลหิตํ=รุธิรํฯ อตฺตโน คุณํ กุลติ ปตฺถรตีติ โกลิโต=ทุติยคฺคสาวโก, เอวํ นามโก มรุ จฯ
๗๙. ภราทีหฺยโตฯ
ภร รํช ยช ปจ เอวมาทีหิ อโต โหติฯ ภรตีติ ภรโต=นโฎฯ นิคฺคหีตโลโป, รญฺชนฺติ เอตฺถาหิ รชตํ=สชฺฌํฯ ยชิตพฺโพติ ยชโต=อคฺคิฯ ปจตีติ ปจโต=สูปกาโรฯ
๘๐. กิรา ทีหฺยาตกฯ
กิร-วิกิรเณ, อล-พนฺธเน, จิล-วสเน, เอวมาทีหิ อาตก โหติ, กิรตีติ กิราโต=สวโร, รสฺส ลกฺเก กิ- ลาโต=โสว ฯ อลตีติ อลาตํ=อุมฺมุกํฯ จิลตีติ จิลาโต=มลจฺฉชาติฯ
๘๑. อมาทีหฺยตฺโตฯ
อม มา วร กลาทีหิ อตฺโต โหติฯ อมติ กาลนฺตรํ ปวตฺตตีติ อมตฺตํ=ภาชนํฯ ปุพฺพสรโลโป, มานํ มตฺตํ=ปมาณํ ปริจฺเฉโท จฯ วรนฺตุเนนาติ วรตฺตา=โยตฺตํฯ กลติ ปริจฺฉินฺทตีติ กลตฺตํ=ภริยาฯ
๘๒. วาทีหิ โตฯ
วา-คมเน, ตา-ปาลเน, ตน-วิตฺถาเร, ทม-อุปสเม, อ-มคมเน, สิ-เสวายํ, สุ-สวเน, ปู ปวเน, คุป-โควเน, ยุช-สํยเม, คห-อุปาทาเน, อต-สาตจฺจคมาน, ขิป-เปรเณ, เอวมาทีหิ โต โหติฯ วายตีติ วาโต=วายุฯ ตายตีติ ตาโต=ปิตาฯ ตนุเตติ ตนฺตํ=ตนฺตโวฯ ทมตีติ อนฺโต=ทสโนฯ อมติ ยาตีติ อนฺโต=โอสานํ, โกฎฺฐาสสมีปาวยวา จฯ เสวียตีติ เสโต=ธวโลฯ สุณนฺตุเนนาติ โสตํ=สวนํฯ สวตีติ โสโต=ชลปฺปวาโหฯ ปุนียตีติ โปโต=พาโลฯ โคปียตีติ โคตฺถํ=กลาทิฯ โยชนฺตฺยเนนาติ โยตฺตํ=รชฺชุฯ มมายนฺเตหิ คยฺหตีติ คตฺตํ=สรีรํฯ อพาธํ นิรนฺตรํ อตติ ปวตฺตตีติ อตฺตา=มนาทิฯ ขิปียติ เอตฺถาติ เขตฺตํ=เกทารํฯ
๘๓. ฆราทีหิ ตกฯ
คร ฆร-เสจเน, สิ-เสวายํ, ทู-ปริตาปเน, มิท-สิเนเห, จิต-สญฺเจตเน, ปุส-โปสเน, วิท-ลาเภ, เอวมาทีหิ ตก ๔ โหติ, ฆรติ สิญฺจตีติ ฆตํ=สปฺปิฯ เสวียตีติ สิโต=เสโตฯ ทุพฺพจตฺตา ทูยติ ปริตาเปตีติ ทูโต=เปสรกาโรฯ มิชฺชติ สิเนหตีติ มิตฺโต=สุหทโยฯ จินฺเตตีติ จิตฺตํ=วิญฺญาณํ จิตฺตกมฺมาทิ จฯ โปสียตีติ ปุตฺโต=อตฺตโชฯ วินฺทนฺติ ปีติ มเนนาติ วิตฺตํ=ธนํฯ วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, วรณํ วตฺตํ=พฺรหฺมจริยาทิฯ
๘๔. เนตฺตาทโยฯ
เนตฺตอาทโย ตก ปรา นิปจฺจนฺเตฯ นี-ปาปเน, เอตฺตํ, ตุก จ นิปาตนาฯ นยติ ปาเปตีติ เนตฺตํ=นยนํ, เนตา จฯ กร-กร-เณ, อสฺสุ, กรณํ กุตฺตํ=กิริยาฯ กมิสฺส อสฺสุ, กมติ ยาตีติ กุนฺโต=อาวุธวิเสโสฯ รม-กีฬายํ, สุปุพฺโพ, สุสฺสนิจฺจํ ทีโฆฯ สุฎฺฐุ รมณํ, สุฎฺฐุ รมตีติ วา สูรโต=สุขสํวาโสฯ มิหิสฺสอิสฺสุ, มิหติ สิญฺจตีติ มุตฺตํ=ปสฺสาโวฯ ปาล=รกฺขเณ อาสฺส รสฺสตฺตํ, ญิจฯ ปาลียตีติ ปลิตํ=เกสโลมานํ ชราย กตํ เสตตฺตํ, สทฺธาทิตฺตา อกาเร ตํ ยสฺส อตฺถิ โส ปลิโต=ปุมา, ปลิตา=อิตฺถีฯ มฺหิสฺส สิ, มิหิ จ, มฺหยนํ สิตํ=มนฺทหสิตํ, มฺหยนํ มิหิตํ=ตเทว, กุส-อกฺโกเส ตสฺส อีญ, กุสียติ อกฺโกสียตีติ กุสีโต=อลโส, สิ=พนฺธเน, ทีโฆ, เสนฺติ พนฺธนฺติ ฆราวาสํ เอตายาติ สีตา=นงฺคลเลขา, เอวมญฺเญปิฯ
๘๕. สมาทีหฺยโถฯ
สม-อุปสเม , ทร-ทรเณ, ทม-อุปสเม, กิลม กฺลม-เคลญฺเญ, สป-อกฺโกเส, วส-นิวาเส, อาปุพฺโพ, เอวมาทีหิ อโถ โหติฯ สเมตีติ สมโถ=สมาธิฯ ทรณํ ทรโถ=ปีฬาฯ ทมนํ ทมโถ=ทโมฯ กิลมนํ กิลมโถ=ปริสฺสโมฯ สปนํ สปโถ=สจฺจกรณํฯ อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวสโถ=ฆรํฯ
๘๖. อุปวสา วสฺโสฎ จฯ
อุปปุพฺพา วสติสฺมา อโถ โหติ, วสฺส โอฎ จาเทโสฯ อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ=ติถิวิเสโส, นวมหตฺถิ กุลญฺจฯ
๘๗. รมา ถกฯ
รมติสฺมา ถก โหติ, กานุพนฺธกรณสามตฺถิยา อต การาโทปิ มโลโปฯ รมนฺติ กีฬนฺติ เอเตนาติ รโถ=สนฺทโนฯ
๘๘. ติตฺถาทโยฯ
ติตฺถอาทโย ถกปรา นิปจฺจนฺเตฯ ตร-ตรเณ, อสฺส อิตฺตํ, ปรรูปาทิ, ตรนฺตฺยเนนาติ ติตฺถํ=นชฺชาทิํ เยนาวตรนฺติ ตํฯ สิจ-รกฺขเณ, เสจตีติ สิตฺตํ=มธุจฺฉิฎฺฐํฯ หส-หสเน, หสนฺตฺยเนนาติ หตฺโถ=กโร, นกฺขตฺตาญฺจฯ คายตีติ คาถา=ปชฺชวิเสโสฯ อรนฺติ ปวตฺตนฺตฺยเนนาติ อตฺโถ=ธนํฯ โรคํ ตุทติ ปีเฬตีติ ตุตฺถํ=โอสธํฯ ยุ-มิสฺสเน, ทีโฆ, ยวตีติ ยู- โถ=สชาติกานํ ติรจฺฉานานํสมูโหฯ คุป-โคปเน, ทีโฆ, ปโลโป, ปฎิกูลตฺตา โคปียตีติ คูโถ=วจฺจํ, เอวมญฺเญปิฯ
๘๙. วส มส กุสา ถุฯ
วส-นิวาเส, มส-อามสเน, กุส-อกฺโกเส, เอเตหิ ถุ โหติฯ วสนฺติ เอตฺถาติ วตฺถุ=ปทตฺโถฯ ทธิํ อามสตีติ มตฺถุ=ทธิมณฺโฑฯ กุสียติ อกฺโกสียติ เภร วนาทตฺตาติ โกตฺถุ=สิคาโลฯ
๙๐. สก วสา ถิฯ
สก-สตฺติยํ, วส-นิวาเส, เอเตหิ ถิ โหติฯ สกฺโกติ คนฺตุมเนนาติ สตฺถิ=อูรุฯ วสียติ อจฺฉาทียตีติ วตฺถิ=นาภิยา อโธฯ
๙๑. วีโต ถิกฯ
วี วา-คมเนตีมสฺมา ถิก โหติฯ วียนฺติ คจฺฉนฺติ เอตายาติ วีถิ=อาวลิฯ
๙๒. สาริสฺมา รติฯ
สาริสฺมา ณฺยนฺตา รถิ โหติฯ สาเรตีติ สารถิ=รถ-วาโหฯ
๙๓. ตา-ตา อิถิฯ
ตา-ปาลเน, อต-สาตจฺจคมเน, เอเตหิ อิถิ โหติฯ ตายติ ปาเลตีติ ติถิ=ปฎิปทาทิ, อตติ คจฺฉตีติ อติถิ=อพฺภาคโตฯ
๙๔. อิสา ถีฯ
อิสติสฺมา ถี โหติฯ อิจฺฉติ อิจฺฉียตีติ วา อิตฺถี=นารีฯ
๙๕. รุท ขุท มุท มท ฉิท สูท สป กมา ทกฯ
เอเตหิ ทก โหติฯ รุทตีติ รุทฺโท=อุมาปติฯ รสฺส ลตฺเต ลุทฺโท=เนสาโทฯ ขุทติ อสหตีติ ขุทฺโท=นีโจฯ โมทนฺติ เอตายาติ มุทฺทา=สกฺขรมงฺคุลิยํฯ มชฺชนฺติ อสฺมินฺติ มทฺโท=ชนปโทฯ ฉิชฺชตีติ ฉิทฺทํ=รนฺธํฯ อูสฺส รสฺสตฺตํ, สูทติ สามิเกหิ ภติํ ปกฺขรตีติ สุทฺโท=วสโลฯ สปนฺตุเนนาติ สทฺโท=โสตวิสโยฯ กามียตีติ กนฺโท=มูลวิเสโสฯ
๙๖. กุนฺทาทโยฯ
กุนฺทอาทโย ทกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ กมิสฺส อสฺสุ, กามียตีติ กุนฺโท=ปุปฺผวิธสโส, มณิสฺส มน, มญฺญเตติ มนฺโท=ชโฬฯ วุณาติสฺส พุน, วุณียติ สํวรียตีติ พุนฺโท=มูลปฺปเทโสฯ นินฺท-ครหายํ, นโลโป, นินฺทียตีติ นิทฺทา=โสปฺปํฯ อุนฺท-กิเลทเน, นโลโป, อุนฺทติ กิเลทตีติ อุทฺโท=ชลพิฬาโลฯ สํปุพฺพสฺส อุนฺทิสฺส จ, สมฺมา อุนฺทติ กิเลทตีติ สมุทฺโท=สาคโรฯ ปุล-มหตฺตหึ สาญาเณสุ, อิมุญ, ปุลติ หึสตีติ ปุลินฺโท=สวโรฯ เอวํ-มญฺเญปิฯ
๙๗. ททา ทุฯ
ทท-ทาเนตีมสฺมา ทุ โหติฯ ทุกฺขํ ททาตีหิ ททฺทุ=กุฎฺฐวิเสโสฯ
๙๘. ขนาน ทม รมา โธฯ
ขน ขณ-อวทารเณ, อน-ปาณเน, ทม-อุปสเม, รม-กีฬายํ, เอเตหิ โธ โหติฯ ญาเณน ธญฺญเตติ ขนฺโธ=ราสิฯ อนติ ชีวติ เอเตนาติ อนฺโธ=อจกฺขุโกฯ ทเมตพฺโพติ ทนฺโธ=ชโฬ, รมนฺติ เอตฺถ สปฺปาทโยติ รนฺธํ=ฉิทฺทํฯ
๙๙. มุทฺธา ทโยฯ
มุทฺธอาทโย ธนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มุท-โตเส, โอตฺตาภาโว, โมทนฺติ เอตฺถ อูกาติ มุทฺธา=มตฺถโกฯ อร-คมเน, อรนฺติ ยนฺติ เอตฺถาติ อทฺธา=มคฺโค, กาโล จ, อทฺธํ=อุปทฺธํฯ คิธ-อภิ กงฺขายํ, อิสฺส อตฺตํ, เคธตีติ คทฺโธ=คิชฺโฌฯ วิธ-เวธเน, เอตฺตาภาโว, ปริวชฺฌตีติ วิทฺธํ=วิมลํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๐๐. สีโต ธุกฯ
เสติสฺมา ธุก โหติฯ สยนฺติ เอตายาติ สีธุ=สุราวิเสโสฯ
๑๐๑. วรารกรตรทรยมอชฺชมิถสกา กุโนฯ
วร-วรณสมฺภตฺตีสุ, อร-คมเน, กร-กรเณ, ตร-ตร-เณ ทร-วิทารเณ, ยม-อุปรเม, อชฺช สชฺช-อชฺชเน, มิถ-สงฺคเม, สก-สตฺติยํ, เอเตหิ กุโน โหติฯ ‘‘รา นสฺส โณ’’ติ (๕-๑๗๑) นสฺส ณตฺตํ, วาเรตีติ วรุโณ=เอวํนามโก อิสิ, เทวราชา, ปาทโป จฯ อรติ คจฺฉตีติ อรุโณ=สูริโย, ตสฺส สารถิ จฯ ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยกมฺมนํ กโรตีติ กรุณา=ทยาฯ พาลภาวํ อตรีติ ตรุโณ=ยุวาฯ ‘‘ณิณาปิน’’นฺติ (๕.๑๖๐) โยควิภาคา ณิโลโป, วิทาเรตีติ ทารุโณ=กกฺขโฬฯ ยเมติ ปาวํ นาเสตีติ ยมุนา=เอกา มหานทีฯ อชฺชติ ธนสญฺจยํ กโรตีติ อชฺชุโน=ราชา, รุกฺขวิเสโส จฯ มิโถ สงฺคโม มิถุนํ=ปุมิตฺถิยุคฬํฯ สกฺโกตีติ สกุโน=ปกฺขีฯ นทาทิปาฐา วีมฺหิ=สกุนีฯ ‘‘ตถนรานํฎฎฺฐณลา’’ติ (๑-๒๗) วา ณตฺเต=สกุโณ, สกุณิฯ
๑๐๒. อชา อิโนฯ
อช วช-คมเน ตีมสฺมา อิโน โหติฯ อชติ วิกฺกยํ ยาตีติ อชินํ=จมฺมํฯ
๑๐๓. วิปินาทโยฯ
วิปินอาทโย อินนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ วป-พีชนิกฺเขเป, อสฺส อิตฺตํ, วปนฺติ เอตฺถาติ วิปินํ=วนํฯ สุป-สเย, สุปนฺติ เอเตนาติ สุปินํ=นิทฺทา, สุปนฺเตน ทิฎฺฐญฺจฯ ตุท-พฺยถเน, ทสฺส โห, ตุทติ สตฺเต ปีเฬตีติ ตุหินํ=หิมํฯ กปฺป-สามตฺถิเย, กปฺปติ ริปโว วิเชตุํ สมตฺเถตีติ กปฺปิโน=ราชาฯ กม-ปทวิกฺเขเป, อสฺส อุตฺตํ, กมนฺติ เอตฺถ มีนาทโย ปวิสนฺตีติ กุมินํ=มจฺฉพนฺธโนปกรณวิเสโสฯ ทา-ทาเน, เทนฺติ เอตสฺมินฺติ ทินํ=ทิวโส, เอวมญฺเญปิฯ
๑๐๔. กิรา กโนฯ
กิรติสฺมา กโน โหติฯ นสฺส โณ, กิรนฺติ วิกิรนฺตีติ กิรณา=รํสิโยฯ
๑๐๕. ที ชิอิมีหิ นกฯ
ที-ขเย, ชิ-ชเย, อิ-อชฺเฌนคตีสุ, มี-หึสายํ, เอเตหิ นก โหติฯ อเทสิ ขยมคมาสีติ ทีโน=นิทฺธโนฯ ปญฺจมาเร อชินีติ ชิโน=พุทฺโธฯ เอสิ อิสฺสรตฺตมคมาสีติ อิโน=สามีฯ มียเต หึสียเตติ มีโน=มจฺโฉฯ
๑๐๖. สิธาวีวาหิ โนฯ
สิ-พนฺธเน, ธา-ธารเณ, วี วา-คมเน, เอเตหิ โน โหติฯ เสติ พนฺธตีติ เสโน=สสาทโน เสนา=จมูฯ ธาเรตีติ ธานา=ภชฺชิตยโวฯ เวติ ปวตฺตตีติ เวโน=หีนชาติฯ สตฺเตสุ วาติ ปวตฺตตีติ วานํ=ตณฺหาฯ
๑๐๗. อูนาทโยฯ
อูนอาทโย นนฺตา นีปจฺจนฺเตฯ อูห-วิตกฺเก, หโลโป, อูหนํ อูโน=อปุณฺโณฯ หิ-คติยํ, ทีฆตฺตํ, เหสิ หีนตฺตมคมีติ หีโน=นิหีโนฯ จิ-จเย, ทีฆตฺตํ, จยนฺติ เอตฺถ รตนานีติ จีโน=ชนปโทฯ หนิสฺส ชโฆ, หญฺญตีติ ชฆนํ=กฎิฯ ฐาสฺส เถ ฐาติ ปวตฺตตีติ เถโน=โจโรฯ อุนฺทิสฺส โอโท, อุนฺทียตีติ โอทโน=อนฺนํฯ อนฺนํฯ รํชิสฺส นิคฺคหีตโลโป, อก จ, รํชเต อเนนาติ รชนํ=ราโคฯ รญฺชนฺติ เอตฺถาติ รชนี=รตฺติฯ ปทิสฺส ชุนุก , ปชฺชติ คจฺฉตีติ ปชฺชุนฺโน=อินฺโท, เมโฆ จฯ คมิสฺส คง, คจฺฉนฺติ เอตฺถ วิหงฺคาทโยติ คคนํ=อนฺตลิกฺขํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๐๘. วี ปตา ตโนฯ
วี วา-คมเน, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ ตโน โหติฯ เวติ ปวตฺตติ เอเตนาติ เวตนํ=ภติฯ ปตนฺติ เอตฺถาติ ปตฺตนํ=นครํฯ
๑๐๙. รมา ตนกฯ
รม กีฬายมิจสฺมา ตนก โหติฯ ‘‘คมาทิรานํ โลโปนฺตสฺสา’’ติ (๕.๑๐๙) มโลโป, รมนฺติ เอตฺถาติ รตนํ=มณิ อาที, หตฺถมตฺตญฺจฯ
๑๑๐., สู ภาหิ นุก,
สู-ปสเว, ภา-ทิตฺติยํ, เอเตหิ นุก โหติฯ ปสวียตีติ สูนุ=ปุตฺโตฯ ภาติ ทิพฺพตีติ ภานุ=สูริโยฯ
๑๑๑. ธาสฺเส จฯ
ธา-ธารเณตีมสฺมา นุก โหติ, ธาสฺส เอ จฯ ธาเรตีติ เธนุ=คาวีฯ
๑๑๒. วตฺตา ฎาว ธมาเสหฺยนิฯ
วตฺต-วตฺตเน, อฎ-คมนตฺโถ, อว-รกฺขเณ, ธม-สทฺเท, อส-เขปเน, เอเตหิ อนิ โหติฯ วตฺตนฺติ เอเตนาติ วตฺตนิ=ตสรทณฺฑํฯ วีมฺหิ วตฺตนี=ปนฺโถฯ อฎเต คมฺมเตติ อฎนิ= มญฺจงฺโค ฯ สตฺเต อวติ รกฺขตีติ อวนิ=มหีฯ ธมนฺติ เอเตน วีณาทโยติ ธมนิ=สีราฯ ทณฺฑตฺถาย อสียเต ขิปียเตติ อสนิ=กุลิสํฯ
๑๑๓. ยุโต นิฯ
ยุ-มิสฺสเนตีมสฺมา นิ โหติฯ ยวนฺติ สตฺตา อเนน เอตีภาวํ คจฺฉนฺตีติ โยนิ=ภคํ, อณฺฑชาทิโยนิ จฯ
(อิติ ตวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ
๑๑๔. จมาป ปา วปา โปฯ
จม-อทเน, อป-ปาปุณเน, ปา-รกฺขเณ, วป-พีชนิกฺเขเป, เอเตหิ โป โหติฯ จมนฺติ อทนฺติ เอตฺถาติ จมฺปา=นครํ, อเปสิ อีสกมตฺตมคมาสีติ อปฺปํ=อพหุฯ อปายํ ปาติ รกฺขตีติ ปาปํ-กิพฺพิสํฯ วปนฺติ เอตฺถาติ วปฺโป=เกทารํฯ
๑๑๕. ยุ ถุ กูนํ ทีโฆ จฯ
ยุ-มิสฺสเน, ถุ-อภิตฺถเว, กุ-สทฺเท, เอเตหิ โป โหติ, เอเตสํ ทีโฆ จฯ ทีฆวิธานสามตฺถิยา โอตฺตาภาโวฯ ยวนฺติ สห วตฺตนฺติ เอตฺถาติ ยูโป=ยญฺญยฎฺฐิ, ปาสาโท จฯ ถวียตีติ ถูโป=เจติยํฯ กวนฺติ นทนฺติ เอตฺถาติ กูโป=อุทปาโนฯ
๑๑๖. ขิป สุป นีสู ปูหิ ปกฯ
ขิป-เปรเณ, สุป-สเย, นี-นเย, สู-ปสเว, ปู-ปวเน, เอเตหิ ปก โหติฯ ขปติ ขยํ คจฺฉตีติ ขิปฺปํ=สีฆํฯ สุปนฺติ เอตฺถ สุนขาทโยติ สุปฺปํ=ปปฺโผฎนํฯ นยนฺติ เอตสฺมา ผลนฺติ นิโป=รกฺโขฯ สวติ รุจิํ ชเนตีติ สูโป=พฺยญฺชนวิเสโสฯ ปวียติ มริจชีรกาทีหิ ปวิตฺตํ กรียตีติ ปูปํ=ขชฺชกํฯ
๑๑๗. สิปฺปาทโยฯ
สิปฺปอาทโย ปกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สปิสฺส อสฺสอิตฺตํ, สปติ อเนนาติ สิปฺปํ=กลาฯ วปิสฺส อสฺสิ, วิชฺชํ วปตีติ วิปฺโป=พฺราหฺมโณฯ วสฺส โพ, วปติ พหิ นิกฺขมติ หทยงฺคตโสเกนาติ พปฺปํ=อสฺสุฯ ฉุป-สมฺผสฺเส, อุสฺเส, ฉุปติ อเนนาติ เฉปฺปํ=นงฺคุฎฺฐํฯ รุป=รุปฺปเน, ปโลป ทีฆา, รุปฺปติ วิการมาปชฺชตีติ รูปํ-ภูตภูติกํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๑๘. สาสา อโปฯ
สาส อนุสิฎฺฐิยมิจฺจสฺมา อโป โหติฯ สาสียนฺติ เอเตนาติ สาสโป=วีหิวิเสโสฯ
๑๑๙. วิฎปาทโยฯ
วิฎปอาทโย อปนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ วฎ-เวฎฺฐเน, อสฺส อิตฺตํ, วฎติ เวฎฺฐติ เอเตนาติวิฎโป=คุมฺพวิเสโส, กุถ-ปูติภาเว, ถสฺส โณ, อกุถิ ปูติภาวมคมีติ กุณโป=มตโกฯ มณฺฑ=ภูสเน, มณฺเฑติ ชนํ, มณฺฑียติ ชเนหีติ วา มณฺฑโป=ชนาลโย, เอวมญฺเญปิฯ
๑๒๐. คุปา โผฯ
คุปิสฺมา โผ โหติฯ โคปียตีติ โคปฺโผ=จรณคณฺฐิฯ
๑๒๑. ครสราทีหิ โพฯ
ครสราทีหิ โพ โหติฯ ครติ อญฺเญ อเนน ปีเฬตีติ คพฺโพ=อภิมาโนฯ สรติ ปวตฺตตีติ สพฺโพ=สกโลฯ ผลกาเมหิ ชเนหิ อมียติ คมียตีติ อมฺโพ=จูโตฯ ปุตฺเตน อมียติ คมียตีติ อมฺพา=มาตาฯ
๑๒๒. นิมฺพาทโยฯ
นิมฺพอาทโย พนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ นมิสฺส อสฺสิ, นมติ ผลภาเรนาติ นิมฺโพ=อริฏฺโฐฯ วมิสฺส วสฺส พิตฺตํฯ ปิตฺตาทโย วมติ อุคฺคิรตีติ พิมฺพํ=สรีรํฯ กุสิสฺส อมุก, ติตฺเตน กุสียติ อกฺโกสียตีติ โกสมฺโพ=รุกฺโขฯ กทติสฺส อมุก, กทนฺติ เอเตน ทฺวาราทีนีติ กทมฺโพ=รุกฺโขฯ กุฎิสฺส อุมุก, ชเนหิ โกฎียติ ปวตฺตียตีติ กุฎุมฺพํ=จตุปฺปโท, เขตฺตํ, ฆรํ, กลตฺตํ, ทาสา จฯ กณฺฑิสฺส กุฑุฯ ตณฺฑุลาทโย อเนน กณฺฑนฺติ ปริจฺฉินฺทนฺตีติ กุฑุโพ=มานํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๒๓. ทรา พิฯ
ทร วิทารเณตีมสฺมา พิ โหติฯ โอทนาทีนิ ทาเรนฺติ ชตายาติ ทพฺพิ=กฎจฺฉุ, วีมฺหิ ทพฺพีฯ
๑๒๔. กร สร สล กล วลฺล วสา อโภฯ
กร-กรเณ, สร-คติ หึสาจินฺตาสุ, สล-คมนตฺโถ, กล-สงฺขฺยาเน, วล วลฺล-สํวรเณ, วส-นิวาเส, เอเตหิ อโภ โหติฯ กโรตีติ กรโภ=โอฎฺฐา, ปาณิปฺปเทโส จฯ สรติ คจฺฉตีติ สรโภ=มิควิเสโสฯ สลติ คจฺฉตีติ สลโภ=ปฎงฺโค ฯ กลียติ ปริมียติ วยสาติ กลโภ=หตฺถิโปตโกฯ ตทมินาทิปาฐา ฬตฺเต กฬโภ=โสวฯ วเลฺลติ สํวรณํ กโรตีติ วลฺลโภ=ปิโยฯ วสนฺตฺยเนนาติ วสโภ=ปุงฺคโวฯ
๑๒๕. คทา รโภฯ
คทติสฺมา รโภ โหติฯ คทตีติ คทฺรโภ=ขโรฯ
๑๒๖. อุสราสา กโภฯ
อุส-ทาเห, ราส-สทฺเท, เอเตหิ กโภ โหติฯ อุสติ ปฎิปกฺเข ทหตีติ อุสโภ=เสฏฺโฐฯ ราสติ นทตีติ ราสโภ=คทฺรโภฯ
๑๒๗. อิโต ภกฯ
อิ อิติสฺมา ภก โหติฯ เอติ คจฺฉตีติ อิโภ=หตฺถีฯ
๑๒๘. คราวา โภฯ
คร ฆร-เสจเน, อว-รกฺขเน, เอเตหิ โภ โหติฯ ครติ พหิ นิกฺขมนวเสน สิญฺจตีติ คพฺโภ=ปสโว, โอวรโก จฯ อวติ สตฺเต รกฺขตีติ อพฺภํ=เมโฆฯ
๑๒๙. โสพฺภาทโยฯ
โสพฺภอาทโย ภนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สทติสฺส อสฺส โอตฺตํ, สีทนฺติ เอตฺถาติ โสพฺภํ=วิวรํ, โสพฺโภ=ชลาสยวิเสโสฯ กมิสฺส อสฺสุ, กามียตีติ กุมฺโภ=ทสมฺพณมตฺโต, ฆโฎ จฯ (เกน ชเลน อุมฺภียติ ปูรียตีติ วา กุมฺโภ=ฆโฎฯ) กุสิสฺส อุมุก, กุสติ อวฺหายตีติ กุสุมฺภํ=มหารชนํฯ กุสุมฺโภ=กนกํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๓๐. อุส กุส ปท สุขา กุโมฯ
อุสาทีหิ กุโม โหติฯ อุสติ ทหตีติ อุสุมํ=อุณฺหํฯ กุสติ อวฺหายตีติ สุกุมํ=ปุปฺผํฯ ปชฺชติ เทวปูชาทิํ ยาตีติ ปทุมํ=ปงฺกชํฯ สุขยตีติ สุขุม=อณุฯ
๑๓๑. วฎุมาทโยฯ
วฎุมอาทโย กุมนฺตา นิปจฺจนฺเถฯ วชิสฺส-นฺตสฺส โฎ, วชนฺติ เอตฺถาติ วฎุมํ=ปโถฯ สิลิสสฺส ลิสฺเส, สิลิสฺสตีติ สิเลสุปํ=เสมฺหํฯ กมิสฺส กุงฺกาเทโส, กามียตีติ กุงฺกมํ=กสฺมีรชํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๓๒. คุธา อุโมฯ
คุธ ปริเวฎฺฐเนตีมสฺมา อุโม โหติฯ คุธติ ปริเวฎฺฐตีติ โคธุโม=ธญฺญวิเสโสฯ
๑๓๓. ปฐ จรา อมิมาฯ
ปฐติจรติสฺมา อม อิมา โหนฺติ ยถากฺกมํฯ ปฎฺฐียติ อุจฺจารียติ อุตฺตมภาเวนาติ ปฐมํ=เสฎฺฐํฯ จรติ หีนตฺตํ ยาตีติ จริมํ=ปจฺฉิมํฯ
๑๓๔. หิธูหิ มกฯ
หิ-คติยํ , ธู-กมฺปเน, เอเตหิ มก โหติฯ หิโนติ ปวตฺตหีติ หิมํ=ตุหินํฯ ธุนาติ กมฺปตีติ ธูโม=อคฺคิปสโวฯ
๑๓๕. ภีโต รีสโน จฯ
ภี-ภเยตีมสฺมา รีสโน โหติ มกจฯ อนฺตสราทิโลโป, ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีสโน=ภยานโกฯ ภีโม=โสวฯ
๑๓๖. ขี สุ วี ยา คาหิ สา ลู ขุ หุ มร ธร ฆร ชมาม สมา โมฯ
ขี-ขเยฯ สุ-สวเน, วี-ตนฺตสนฺตาเน, ยา-ปาปุณเน, คา-สทฺเท, หิ-คติยํ, สา-ตนุกรณาวสาเนสุ, ลู-เฉทเน, ขุ-สทฺเท, หุ-หวเน, มร-ปาณจาเค, ธร-ธารเณ, กร-กรเณ, ฆร-เสจเน, ชม-อทเน, อม คม-คมเน, สม-อุปเม, เอเตหิ ธาตูหิ โม โหติฯ เขปนํ นิรุปทฺทวกรณตาย เขโม=นิรุปทฺทโวฯ สุโนตีติ โสโม=จนฺโทฯ วายนฺติ เอเตนาติ เวโม=ตนฺตวาโยปกรณํฯ ยาตีติ ยาโม=ทินสฺส ฉฏฺโฐ ภาโค, อฎฺฐโม วาฯ คายนฺติ เอตฺถาติ คาโม=สํวสโถฯ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหมํ=สุวณฺณํฯ สาติ สุนฺทรตฺตํ ตนุํ กโรตีติ สาโม=กาโฬฯ ลูยเตติ โลมํ=ตนุรุหํฯ ขูยเต อุตฺตมภาเวนาติ โขมํ=อตสิฯ หวนํ, หูยเต วา โหมํ=หุติฯ มรนฺตฺยเนนาติ มมฺพํ=ยสฺมึ ตาฬิเต น ชีวติ ตํฯ อตฺตานํ ธาเรนฺเต อปาเย วฎฺฎทุกฺเข จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม=ปริยตฺยาทิ ฯ กรณํ, กรียตีติ วา กมฺมํ=สุขทุกฺขผลาทิฯ เสโท ปคฺฆรติ อเนนาติ ฆมฺโม=นิทาโฆฯ ชเมติ อภกฺขิ ตพฺพํ อทตีติ ชมฺโม=นิหีโน, อนิสมฺมการี จฯ อเมติ เปเมน ปุตฺตเกสุ ปวตฺตตีติ อมฺมา=มาตาฯ สเมนฺติ อเนนาติ สมฺมา=ปิยสมุทาจาโรฯ
๑๓๗. อสฺมาทโยฯ
อสฺมอาทโย มนฺตา นิปจฺจนฺเต, ปรรูปาทีนมภาโว นิปาตนาฯ อส-เขปเน, อสฺสเตติ อสฺมา=ปาสาโณฯ ภส-ภสฺมีกรเณ, ภสติ ปกฺขรตีติ ภสฺมา=ฉาริกาฯ อุส-ทาเห, อุสติ ทหตีติ อุสฺมา=เตโชธาตุฯ วิส-ปวิสเน, ปวิสนฺติ เอตฺถาติ เวสฺมํ=ฆรํฯ ภี-ภเย, มสฺส สุญ, ภายนฺติ เอตสฺมาติ เภสฺมา=ภยานโกฯ อสติสฺส ธง, อสฺสติ ชเนหิ จชียตีติ อธโม=นิหีโนฯ กโรติสฺส อสฺส อุตฺตํ, กโรตีติ กุมฺโม=กจฺฉโปฯ เอวมญฺเญปิฯ
๑๓๘. นีโต มิฯ
นยติสฺมา มิ โหติฯ นยตีติ เนมิ=จกฺกนฺตํฯ
๑๓๙. อูมิ ภูมินิมิ รสฺมิฯ
เอเตสทฺทา มิอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ อูห-วิตกฺเก, หโลโป, อูหนฺติ วิตกฺเกนฺติ เอเตนาติ อูมิ=ตรงฺโคฯ ภู-สตฺตายํ โอตฺตาภาโว, ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ=มหีฯ นิ-ปาปเน, เอตฺตาภาโว, สุคติํ เนติ ปาเปตีติ นิมิ=ราชาฯ รส-อสฺสาทเน, ปรรูปาภาโว, รสนฺติ สตฺตา เอตายาติ รสฺมิ=รชฺชุฯ
(อิติ ปวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ
๑๔๐. มาฉาหิ โยฯ
มา-มาเน-ฉา-ฉาทเน , เอเตหิ โย โหติฯ เมติ ปริเมติ อญฺเญน อุตฺตเมน คุเณน อตฺตโน อคุณนฺติ มายา=สนฺตโทส ปฎิจฺฉาทน ลกฺขณาฯ เฉติ ฉินฺทติ สํสยนฺติ ฉายา=ปฎิพิมฺพํฯ
๑๔๑. ชนิสฺส ชา จฯ
ชนิสฺมา โย โหติ, ชนิสฺส ชา จ, ชเนตีติ ชายา=ภริยาฯ
๑๔๒. หทยา ทโยฯ
หทยอาทโย ยนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ หริสฺส ทง, หรตีติ หทยํ=จิตฺตํ, มโนธาตุ มโนวิญฺญาณธาตุ นิสฺสโย จ, ตนิสฺสอก, อตฺตนิ เปมํ ตโนตีติ ตนโย=ปุตฺโตฯ สรติสฺส สุริ, สรติ คจฺฉตีติ สูริโย=อาทิจฺโจฯ หรติสฺส มฺมิง, สุขมาหรตีติ หมฺมิยํ=มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทฯ กส-คมเน, กสสฺส อลก, อสฺส อิ จ, กสติ วุทฺธิํ ยาตีติ กิสลยํ=ปลฺลวํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๔๓. ขี สิ สิ นี สี สุ วี กุสูหิ รกฯ
ขี-ขเย, สิ-เสวายํ, สิ-พนฺธเน, นี-ปาปเน, สี-สเย, สุ-สวเน, วี วา-คมเน, กุ-สทฺเท, สู-ปสเว, เอเตหิ รก โหติฯ ขยติ ทุหเนนาติ ขีรํ=ปโยฯ กุสุมาทีหิ เสวียตีติ สิโร=มุทฺธาฯ เสติ สรีรํ พนฺธตีติ สิรา=เทหพนฺธนีฯ เนติ, ปเรหิวานียตีติ นีรํ=ชลํฯ สยตีติ สีโร=หลํฯ อนิฎฺฐผล- ทายกตฺตํ สวตีติ สุรา=มทิราฯ สุโณติ อุตฺตมคีตาทินฺติ สุโร=เทโวฯ เวติ อุตฺตมภาวํ ยาตีติ วีโร=วิกฺกนฺโตฯ กวติ นทตีติ กุรํ=ภตฺตํฯ ภยฎฺฎิตานํ ปฐมกปฺปิยานํ สูรตฺตํ ปสวตีติ สูโร=สูริโย, วิกฺกนฺโต จฯ
๑๔๔. หิ จิ ทุ มินํ ทีโฆ จฯ
หิ-คติยํ, จิ-จเย, ทุ-คติยํ, มิ-ปกฺเขปเน, เอเตหิ รก โหติ, ทีโฆ จานฺตสฺสฯ หิโนติ ปวตฺตตีติ หีรํ=ตาลหีราทิฯ จยตีติ จีรํ=วกฺกลํฯ ทูยติ ทุกฺเขน คมียตีติ ทูรํ=อนาสนฺนํฯ มียเต ปกฺขีปียเตติ มีโร=สมุทฺโทฯ
๑๔๕. ธา ตานมี จฯ
ธา-ธารเณ, ตา-ปาลเน, เอเตหิ รก โหติ, อี จานฺตาเทโสฯ ธาเรตีติ ธีโร=ธิติมาฯ ชลํ ตายตีติ ตีรํ=ตฎํฯ
๑๔๖. ภทฺราโยฯ
ภทฺรอาทโย รกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ภทฺท-กลฺยาเณ, ทโลโป ปรรูปาภาโว, ภชียตีติ ภทฺรํ=กลฺยาณํฯ ภี-ภเย, นทาทิปาฐา วี, ภายนฺติ เอตายาติ เภรี=ทุนฺทุภิฯ จิต-สญฺเจตเน, วิปุพฺโพ, วิจินฺติตพฺพนฺติ วิจิตฺรํ=นานาการํ, ยา-ปาปุณเน, รสฺส ตุญ, คมนํ ยาตฺรา=ยานํฯ คุป-โคปเน, อุสฺส โอ, ปสฺส ตญฺจ โคปียตีติ โคตฺรํ=กุลาทิ, ภส-ภสฺมีกรเณ, รสฺส ตุญ, ภสติ ภกฺขํ กโรติ โตยาติ ภสฺตา-กมฺมารคคฺครีฯ อุส=ทาเห, สโลโป, โสเกน ตาฬิเต อุสติ ทหตีติ อุโร=สรีเรกเทโส, เอวมญฺเญปิฯ
๑๔๗. มนฺทงฺก สสาส มถ จตา อุโรฯ
มนฺท-ชฬตฺเต , องฺก-ลกฺขเณ, สส-คติหึสาปาณเนสุ, อส-เขปเน, มถ มนฺถ-วิโลฬเน, จต-ยาจเน, เอเตหิ อุโร โหติฯ อมนฺทิ อสุนฺทรตฺตา ชฬตฺถมคมีติ มนฺทุรา=วาชิสาลาฯ องฺกียติ ลกฺขียตีติ องฺกุโร=พีชปสโวฯ สสติ หึสตีติ สสุโร=ชยมฺปตีนํ ปิตาฯ อสียิตฺถาติ อสุโร=ทานโว, อรีหิ มถียติ อาโลฬียตีติ มถุรา=นครํฯ จตียตีติ จตุโร=ทกฺโขฯ
๑๔๘. วิธุราทโยฯ
วิธุรอาทโย อุรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ วิธ-เวธเน, เอตฺตาภาโว, เวธติ หึสตีติ วิธุโร=วิรุทฺโธฯ อุนฺท-กิเลทเน, อุนฺทติ กิเลทตีติ อุนฺทุโร=อาขุฯ มํก-มณฺฑเน, นิคฺคหีตโลโป, มงฺกติ อเนน อตฺตานํ อลงฺกโรตีติ มกุโร=อาทาโส, รโถ, กกฺโก, มจฺโฉ จฯ กุก วก-อาทาเน, กสฺส ทฺวิตฺตํฯ กุกติ สลาทโย อาททาตีติ กุกฺกุโร=สาฯ มงฺค-มงฺคเลฺย, อมงฺคิ ปสตฺถมคมีติ มงฺคุโร=มจฺฉวิเสโส, เอวมญฺเญปิฯ
๑๔๙. ติม รุห รุธ พธ มท มนฺท วชาช รุจ กสา กิโรฯ
ติม-เตมเน, รุห-ชนเน, รุธ-อาวรเณ, พธ-พาธเน, มทอุมฺมาเท, มนฺท-โมทนถุติชฬตฺเตสุ, วช อช-คมเน, รุจ-ทิตฺติยํ, กส-คมเน, เอเตหิ กิโร โหติฯ เตเมตีติ ติมิรํ=อนฺธการํ, อาโป จฯ รุหติ ปวตฺตตีติ รุหิรํ=โลหิตํฯ ชีวิตํ รุนฺธตีติ รุธิรํ=ตเทวฯ พาธียตีติ พธิโร=โสตวิกโลฯ ชนา มชฺชนฺติ เอตายาติ มทิรา=สุราฯ โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทิรํ= ฆรํ ฯ วชตีติ วชิรํ=กุลิสุํฯ อชนฺติ คจฺฉนฺตี เอตฺถาติ อชิรํ=องฺคณํ ฆรวิสโยกาโส จฯ โรจตีติ รุจิรํ=มนุญฺญํฯ กสียติ ทุกฺเขน คมียตีติ กสิรํ=กิจฺฉํฯ
๑๕๐. ถิราทโยฯ
ถิรอาทโย กิรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ฐา-คตินิวตฺติยํ, ฐสฺส ถตฺตํ, ฐาติ ปวตฺตตีติ ถิรํ=จิรฎฺฐายีฯ อิส สึส-อิจฺฉายํ, นิคฺคหีตโลโป, อิจฺฉียตีติ สิสิโร=อุตุวิเสโสฯ อท ขาท-ภกฺขเน, อาสฺส รสฺสตฺถํ, ขาทียติ ปาณเกหีติ ขทิโร=ทนฺตธาวโน, เอวมญฺเญปิฯ
๑๕๑. ทท คเรหิ ทุรภราฯ
ทท-ทาเน, คร ฆร-เสจเน, เอเตหิ ยถากฺกมํ ทุรภรา โหนฺติฯ อนฺตานํ ททาตีติ ททฺทุโร=เภโกฯ ครติ สิญฺจตีติ คพฺภรํ=คุหาฯ
๑๕๒. จร ทร ชร คร มเรหิ เตฯ
จราทีหิ ธาตูหิ เต จราทโย โหนฺติ ยถากฺกมํฯ จรคติภกฺขเนสุ จรนฺติ เอตฺถาติ จจฺจรํ=วีถิจตุกฺกํ, องฺคณญฺจ, ทร-วิทารเณ, ทรียตีติ ททฺทรํ=วาทิตฺตํ, เภรี จฯ ชร-วโยหานิยํ, อชรีติ ชชฺชโร=ชิณฺโณฯ คร ฆร-เสจเน, ครติ สิญฺจตีติ คคฺคโร=ภินฺนสฺสโร, หํสสฺสโร จฯ มร-ปาณจาเค, มรตีติ มมฺมโร=สุกฺขปณฺณํ, ปตฺถปณฺณานํ สทฺโท จฯ
๑๕๓. ปีโต กฺวโรฯ
ปี-ตปฺปเนตีมสฺมา กฺวโร โหติฯ อปฺปิณีติ ปีวรํ=ถูลํฯ
๑๕๔. จีวราทโยฯ
จีวรอาทโย กฺวรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ จินาติสฺส ทีฆตฺตํฯ จียตีติ จีวรํ=กาสาวํฯ สม-อุปสเม, นทาทิตฺตา วี, ปริฬาหํ สเมตีติ สํวรี=รตฺติฯ ธาสฺส อี, ชาลกุมินาทีนิ ธาเรตีติ ธีวโร=โกฏฺโฎ, ตายติสฺส อี, เยน เกนจิ อตฺตานํ ตายตีติ ตีวโร=หีนชาติฯ นยติสฺสี, นยนฺติ เอตฺถ สตฺตาติ นีวรํ=ฆรํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๕๕. กุโต กฺริโรฯ
กุ-สทฺเทตีมสฺมา กฺริโร โหติฯ กวติ นทตีติ กุรโร=ปกฺขี, อิตฺถิยํ วีมฺหิ กุรรีฯ
๑๕๖. วสาสา ฉโรฯ
วส-นิวาเส, อส-เขปเน, เอเตหิ ฉโร โหติฯ วสนฺติ เอตฺถาติ วจฺฉโร=วสฺโสฯ สํปุพฺโพ, สํวสนฺติ เอตฺถาติ สํวจฺฉโร=โสวฯ อสติ วิสฺสชฺเชตีติ อจฺฉรา=เทวกญฺญา, องฺคุลิโผฎนญฺจฯ
๑๕๗. มสา เฉโร จฯ
มส-อมสเนตีมสฺมา เฉโร โหติ ฉโร จฯ ตณฺหาย ปรามสนํ มจฺเฉรํ=สกสมฺปตฺตินิคุหนํ, มจฺฉรํ=ตเทวฯ
๑๕๘. ธู วาโต สโรฯ
ธุนาติ วาตีหิ สโร โหติฯ ธุนาตีติ ธูสโร=ลูโข อีสํปณฺฑุ จฯ วาติ คจฺฉตีติ วาสโร=ทิวโสฯ
๑๕๙. ภมาทีหฺยโรฯ
ภม ตส มนฺท กนฺทาทีหิ อโร โหติฯ ภมตีติ ภมโร=มธุกโรฯ ตสติ ตนฺตํ คณฺหาตีติ ตสโร=สุตฺตเวฎฺฐโนฯ มนฺทนฺติ โมทนฺติ เอตฺถาติ มนฺทโร=ปพฺพโตฯ กนฺทติ อวฺหายตีติ กนฺทโร=ทรีฯ ทิวสฺส เอตฺตํ, เทวนฺติ กีฬนฺติ เอเตนาติ เทวโร=ปติโร ภาตาฯ
๑๖๐. วทิสฺส พทจฯ
วทติสฺมา อโร โยติ, วทติสฺส พทาเทโส จฯ วทนฺติ เอเตนาติ พทโร=กกฺกนฺธูผลํฯ วีมฺหิ พทรี=กกฺกนฺธูฯ
๑๖๑. วท ชนานํ ฐงจฯ
วท ชเนหิ อโร โหติ, ฐง จานฺตาเทโสฯ วทตีติ วฐโร=มูโฬ วฐรํ=ถูลํฯ ชายตีติ ชฐรํ=อุทรํฯ
๑๖๒. ปจิสฺสิฐงจฯ
ปจติสฺมา อโร โหติ อิฐงจานฺตาทโสฯ ปจนฺติ เอเตนาติ ปิฐโร=ถาลีฯ
๑๖๓. วกา อรณฯ
วก กุก-อาทาเนติมสฺมา อรณโหติฯ วเกติ อาททาติ เอตายาติ วากรา=มิคพนฺธนีฯ
๑๖๔. สิงฺคฺยงฺคาค มชฺชกลาลา อาโรฯ
สิงฺคิอิติ นามธาตุ, องฺค-คมนตฺโถ, อค-กุฎิลคมเน, มชฺชสํสุทฺธิยํ, กล-สงฺขฺยาเน, อล-พนฺธเน, เอเตหิ อาโร โหติฯ วิชฺฌนตฺเถน สิงฺคํ วิย สิงฺคํ=นาคริกภาวสงฺขาตสฺส กิเลสสิงฺคสฺเสตํ นามํ, ตํกโรติ สิงฺคํ วา ปยุตฺตํ, ตํ กโรติ ราคีสุ ปภวตีติ วา, ‘‘ธาตฺวตฺเถ นานามสฺมี’’ติ (๕.๑๒) อิ, ปุพฺพ สรโลโป, สิงฺคิ, ตโต อาโร, ‘‘สโรโลโป สเร’’ติ (๑.๒๖) อิโลโป, ปุพฺเพ ‘‘วิปฺปฎิเสเธ’’ติ (๑.๒๒) อนิฎฺฐปฺปฎิเสโธ, เอตฺถ หิ อารโต อญฺญตฺถ สาวกาสปุพฺพสรโลโปว, อิปจฺจยโต อญฺญตฺถ จ, สิงฺคาโร=กิเลสสิงฺคกรณํ, วิลาโสติ วุตฺตํ โหติฯ องฺคติ วินาสํ คจฺฉตีติ องฺคาโร=ทฑฺฒกฎฺฐํฯ อคนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อคารํ=ฆรํฯ ลีหเนน อตฺตโน สรีรํ มชฺชติ นิมฺมลตฺตํ กโรตีติ มชฺชาโร=พิฬาโรฯ กลาติ นิทฺเทสา ลสฺส ฬตฺตํ, เอเตน คุณํ กลียติ ปริมียตีติ กฬาโร=ปิงฺคโลฯ ทีฆตฺตํ อลติ พนฺธตีติ อฬาโร=วงฺโก วิสาโล จฯ
๑๖๕. กมิสฺสสฺสุ จฯ
กม-อิจฺฉายมิจฺจสฺมา อาโร โหติ, อสฺส อุ จฯ กามียตีติ กุมาโร=พาโลฯ
๑๖๖. ภิงฺคาราทโยฯ
ภิงฺคารปฺปภุตโย อารนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ภร=ภรเณ, ภรณํ ธารณํ โปสนญฺจ, ธารณตฺถสฺส ภรติสฺส ภิงฺคาเทโส, ภรติ ทธาติ อุทกนฺติ ภิงฺคาโร=เหมภาชนํฯ กฺเลท กฺลิท-อลฺล ภาเว, ล โลโป, กฺเลทยตีติ เกทารํ=เขตฺตํ, (เก ชเล สติ ทาโร วิทารณมสฺสาติ วา เกทารํ=ตเทว, พหุลาธิการา สตฺตมิยา น โลโปฯ) วิท-ลาเภตีมสฺมา กุปุพฺพา อาโร ทสฺส ฬตฺตํ อิสฺส เอตฺตาภาโว สมาเส กุสฺส โอ จ นิปจฺจนฺเต, กุํ ปถวิํ วินฺทติ ตตฺรุปฺปนฺนตายาติ โกวิฬาโร=ทิคุณปตฺโตฯ
๑๖๗. กรา มาโรฯ
กโรติสฺมา มาโร โหติฯ โลหกิจฺจํ กโรตีติ กมฺมาโร=โลหกาโรฯ
๑๖๘. ปุส สเรหิ ขโรฯ
ปุส สเรหิ ขโร โหติฯ โปสียติ ชเลนาติ โปกฺขรํ=ปทุมํฯ สรติ วิการํ คจฺฉตีติ สกฺขรา=อุจฺฉุวิกาโรฯ
๑๖๙. สร วส กลา กีโร วสฺสุฎ จฯ
เอเตหิ กีโร โหติ วสฺส อุฎ จฯ สรียตีติ สรีรํ=เทโหฯ วสนฺติ วาสํ กโรนฺติ เอเตนาติ อุสีรํ=พีรณมูลํฯ อเนน ถูลาทิ กลียติ ปริมียติติ กลิโร=องฺกุโรฯ
๑๗๐. คมฺภีราทโยฯ
คมฺภีรอาทโย กีรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ คมิสฺส ภุก, มโลโป วา, ปถวิํ, ภินฺทิตฺวา คจฺฉติ ปวตฺตตีติ คมฺภีโร, คภีโร= อคาโธ , กุลิสฺส ลสฺส โฬ, ปาเท กุลติ ปตฺถรตีติ กุฬีโร=กกฺกโฎ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๗๑. ขชฺช วลฺล มสา อูโรฯ
ขชฺช-มชฺชเน, วล วลฺล-สํวรเณ, สม-อามสเน, เอเตหิ อูโร โหติ, ขชฺชียตีติ ขชฺชูโร, วีมฺหิ ขชฺชูรี=รุกฺขวิเสโสฯ วลฺลียติ สํวรียตีติ วลฺลูโร=สุกฺขมํโสฯ มสียตีติ มสูโร=วีหิวิเสโสฯ
๑๗๒. กปฺปูราทโยฯ
กปฺปูรอาทโย อูรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ตุฎฺฐิมุปฺปาเทตุํ กปฺปติ สกฺโกตีติ กปฺปูรํ=ฆนสาโรฯ กโรติสฺส อสฺสุ, กิพฺพิสํ กโรตีติ กุรูโร=ปาปการีฯ ปส-พาธเน, ปสติ ปีเฬตีติ ปสูโร=ทุฏฺโฐ, พฺยญฺชนํ, เอวํนามโก จ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๗๓. กฐ จกา โอโรฯ
กฐ-กิจฺฉชีวเน, จก-ปริวิตกฺกเน, เอเตหิ โอโร โหติฯ กฐติ กิจฺเฉน ชีวตีติ กโฐโร=ถทฺโธฯ จกติ ปริวิตกฺเกตีติ จโกโร=ปกฺขิวิเสโสฯ
๑๗๔. โมราทโยฯ
โมรอาทโย โอรนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มี-หึสายํ, อีโลโป, มยติ หึสตีติ โมโร=มยูโรฯ กส-คมเน, อสฺสิ , กสติ คจฺฉตีติ กิโสโร=ปฐมวโย อสฺโสฯ มหียติ ปูชียตีติ มโหโร=วมฺมิโก, เอวมญฺเญปิฯ
๑๗๕. กุโต เอรกฯ
กุ-สทฺเทตีมสฺมา เอรก โหติฯ ‘‘ยุวณฺณานมิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อุวง, กวติ นทตีติ กุเวโร=เวสฺสวโณฯ
๑๗๖. ภู สูหิ ริกฯ
ภูสตฺตายํ, สู-ปสวเน, เอเตหิ ริก โหติฯ ภวตีติ ภูริ=ปหูตํ, งีมฺหิ ภูรี=เมธาฯ สวติ หิตํ ปสวตีติ สูริ=วิจกฺขโณฯ
๑๗๗. มี กสี นีหิ รุฯ
มี-หึสายมิจฺจสฺมา, กปุพฺพา สยติสฺมา, นยติสฺมา จ รุ โหติฯ รํสีหิ อนฺธการํ มียติ หึสตีติ เมรุ=สิเรรุ, เก ชเล สยติ ปวตฺตตีติ กเสรุ=ติณวิเสโสฯ อตฺตนิสฺสิเต สุนฺทรตฺตํ เนติ ปาเปตีติ เนรุ=ปพฺพโตฯ
๑๗๘. สินา เอรุฯ
สินา-โสเจยฺเยตีมสฺมา เอรุ โหติฯ สินาติ สุจิํ กโรตีติ สิเนรุ=ปพฺพตราชาฯ
๑๗๙. ภี รุหิ รุกฯ
ภี-สเย, รุ-สทฺเท, เอเตหิ รุก โหติฯ ภายนฺติ เอตสฺมาติ ภีรุ=ภยานโกฯ รวตีติ รุรุ=มิโคฯ
๑๘๐. ตมา พูโลฯ
ตม-ภูสเนตีมสฺมา พูโล โหติฯ มุขํ ตเมติ ภูเสตีติ ตมฺพูลํ=มุขภูสนํฯ
๑๘๑. สิโต ลกวาลาฯ
สิ-เสวายมิจฺจสฺมา ลกวาลอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติฯ สตฺเตหิ เสวียตีติ สิลา=ปาสาโณ, เสโล=ปพฺพโตฯ ชลํ เสวตีติ เสวาโล=ชลติณํฯ
๑๘๒. มงฺค กม สมฺพ สพ สก วส ปิส เกว กล ปลฺล กฐ ปฎ กุณฺฑ มณฺฑา อโลฯ
มงฺค-มงฺคเลฺย, กม-อิจฺฉายํ, สมฺพ-มณฺฑเน, สพอิติ อสฺเสว กตมโลปสฺส นิทฺเทโส, สก-สตฺติย, วส-นิวาเส, ปิสคมเน, เกว-เสวเน, กล-สงฺขฺยาเน, ปลฺล-คมเน, กฐ กิจฺฉชีวเน, ปฎ-คมนตฺโถ, กุณฺฑ-ทาเห, มณฺฑ-ภูสเน, เอเตหิ อโล โหติฯ มงฺคนฺติ สตฺตา เอเตน วุทฺธิํ คจฺฉนฺตีติ มงฺคลํ=ปสตฺถํฯ กามียตีติ กมลํ-ปงฺกชํฯ สมฺปติ มณฺเฑตีติ สมฺพลํ=ปาเถยฺยํฯ สพลํ=วิสภาค วณฺณวนฺตํฯ สกฺโกติ วตฺตุนฺติ สกลํ=สพฺพํฯ วสตีติ วสโล=สุทฺโทฯ ปิยภาวํ ปิสติ คจฺฉตีติ เปสโล=ปิยสีโลฯ เกวติ ปวตฺตตีติ เกวลํ=สกลํฯ กลียติ ปริมียติ อุทกเมเตนาติ กลลํ=อปตฺถินฺนํ, ปลฺลติ อาคจฺฉติ อุทกเมตสฺมาติ ปลฺลลํ=อปฺโปทโก สโรฯ กฐนฺติ เอตฺถ ทุกฺเขน ยนฺตีติ กฐลํ=กปาลขณฺฑํ, ปฎติ วุทฺธิํ คจฺฉตีติ ปฎลํ=สมู- โห ฯ ฆํเสน กุณฺฑติ ทหตีติ กุณฺฑลํ=กณฺณาภรณํฯ มณฺฑียติ ปริจฺเฉทกรณวเสน ภูสียตีติ มณฺฑลํ=สมนฺตโต ปริจฺฉินฺนํฯ
๑๘๓. มุสา กโลฯ
มุสติสฺมา กโล โหติฯ มุสติ เอเตนาติ มุสโล=อโยคฺโคฯ
๑๘๔. ถลาทโยฯ
ถลอาทโย กลนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ฐสฺส โถ, ปุพฺพสรโลโป, ติฎฺฐนฺติ เอตฺถาติ ถลํ=อุนฺนตปฺปเทโสฯ ปา-ปาเน, อุปุพฺโพ, ทฺวิภาวสรโลปา, อุทกํ ปิวตีติ อุปฺปลํ=กุวลยํฯ ปติสฺส ปาฎํ, ปตติ คจฺฉติ ปริปากนฺติ ปาฎลํ=ผลํ, ตมฺพวณฺณํ กุสุมญฺจฯ พํหิสฺส นิคฺคหีตโลโป, พํหติ วุทฺธิํ คจฺฉตีติ พหลํ=ฆนํฯ จุปิสฺส อุสฺส อตฺตํ, จุปติ เอกตฺถ น ติฎฺฐตีติ จปโล=อนวฎฺฐิโต, เอวมญฺเญปิฯ
๑๘๕. กุลา กาโล จฯ
กุล-ปตฺถาเรตีมสฺมา กาโล โหติ กโล จฯ กุลติ อตฺตโน สิปฺปํ ปตฺถรตีติ กุลาโล=กุมฺภกาโรฯ กุลติ ปกฺเข ปสาเรตีติ กุลโล=ปกฺขิชาติฯ
๑๘๖. มุฬาลาทโยฯ
มุฬาลอาทโย กาลนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ มีล-นิมีลเน, อุตฺตฬตานิ, อุทฺธฎมตฺเต นิมีลตีติ มุฬาลํ=ภิสํฯ พล-ปาณเน, อิตฺต- ฬตฺตานิ , มูสิกาทิขาทเนน พลติ ชีวตีติ พิฬาโล=มชฺชาโรฯ กปฺปิสฺส สํโยคาทิโลโป, กปฺปนฺติ ชีวิกํ เอเตนาติ กปาลํ=ฆฎาทิขณฺฑํฯ ปี ตปฺปเนฯ ‘‘ยุวณฺณานมิยงุวง สเร’’ติ (๕.๑๓๖) อิยง, อตฺตโน ผเลน สตฺเต สนฺตปฺเปตีติ ปิยาโล-รุกฺโขฯ กุณ-สทฺเท, วาตสมุฎฺฐิตา วีจิมาลา เอตฺถ กุณนฺติ นทนฺตีติ กุณาโล=เอโก มหาสโรฯ วิส-ปวิสเน, ปวิสนฺติ เอตฺถาติ วฺสาโล=วิตฺถิณฺโณฯ ปล-คมเน, วาเตน ปลติ คจฺฉตีติ ปลาลํ=สสฺสานมุปนีตธญฺญานํ นาฬปตฺตานิฯ สรติสฺส สิโค, สสาทโย สรติ หึสตีติ สิคาโล=โกตฺถุ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๘๗. จณฺฑ ปตา ณาโลฯ
จณฺฑ-จณฺฑิกฺเย, ปต ปถ-คมเน, เอเตหิ ณาโล โหติฯ จณฺเฑติ ปีเฬตีติ จณฺฑาโล=มาตงฺโค, ปตติ อโธคจฺฉตีติ ปาตาลํ=รสาตลํฯ
๑๘๘. มาทิโต โลฯ
มา-มาเน, อิ-อชฺเฌนคตีสุ, ปี-ตปฺปเน, ทู-ปริตาเป, เอวมาทีหิ โล โหติฯ มียติ ปริมียตีติ มาลา=ปนฺติฯ เอติ คจฺฉตีติ เอลา=สุขุเมลาฯ ปิเณติ ตปฺเปติ เอตฺถาติ เปลา=อาสิตฺตกูปธานํฯ ทูยติ ปริตาเปตีติ โทลา=กีฬนยานกํฯ กลสงฺขฺยาเน, กลนํ กลฺลํ=ยุตฺตํฯ
๑๘๙. อน สล กล กุก สฐ มหา อิโลฯ
อน-ปาณเน, สล-คมเน, กล-สงฺขฺยาเน, กุก วก-อาทเน, สฐ-กิตเว, อรห มห-ปูชายํ, เอเตหิ อิโล โหติฯ อนติ ปวตฺตตีติอนิโล=มาลุโตฯ สลติ คจฺฉตีติ สลิลํ=ชลํฯ กลติ ปวตฺตตีติ กลิลํ=คหนํฯ กุกติ อตฺตโน นาเทน สตฺตานํ มนํ คณฺหาตีติ โกกิโล=ปรปุณฺโฑฯ สฐติ วญฺเจตีติ สฐิโล=สโฐฯ มหียติ ปูชียตีติ มยิลา=อิตฺถีฯ
๑๙๐. กุฎา กิโลฯ
กุฎ-โกฎิเลฺยตีมสฺมา กิโล โหติฯ อกุฎิ กุฎิลตฺตมคมีติ กุฎิโล=วงฺโกฯ
๑๙๑. สิถิลาทโยฯ
สิถิลอาทโย กิลนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สห ขมายํ, สหิสฺส สิถตฺตํ, สหิตุมลนฺติ สิถิลํ=อทฬฺหํฯ กมฺปิสฺส สํโยคาทิโลโป, ปรทุกฺเข สติ กมฺปตีติ กปิโล=อิสิฯ กพ-วณฺเณ, พสฺส โป, อกพิ นีลาทิวณฺณตฺตมคมีติ กปิโล=วณฺณวิเสโสฯ มถิสฺส มิโถ, มถียตีติ มิถิลา=ปูรี, เอวมญฺเญปิฯ
๑๙๒. จฎ กณฺฑ วฎฺฎ ปุถา กุโลฯ
จฎ-เภทเน, กณฺฑ-เฉทเน, วฎฺฎ-วตฺตเน, ปุถ ปถ-วิตฺถาเร, เอเตหิ กุโล โหติฯ จฎติ มิตฺเต ภินฺทตีติ จฎุโล=จาฎุการีฯ กณฺฑียติ ฉินฺทียตีติ กณฺฑุโล=รุกฺโขฯ วฎฺฎตีติ วฎฺฎุโล=ปริมณฺฑโลฯ อปตฺถรีติ ปุถุโล=วิตฺถาโรฯ
๑๙๓. ตุมุลาทโยฯ
ตุมุลอาทโย กุลนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ตม เขทเน, อสฺสุ, อตมิ วิตฺถิณฺณตฺตมคมีติ ตุมุโล=ปตฺถโฎฯ ตมิสฺส ฑุก, ตมียติ วิการมาปาทียตีติ ตณฺฑุโล=วีหิสาโรฯ นิปุพฺพสฺส จินาติสฺส อิโลโป, อตฺถิเกหิ นิจียเตติ นิจุโล=หิชฺชโล, เอวมญฺเญปิฯ
๑๙๔. กลฺล กป ตกฺก ปฎา โอโลฯ
กลฺล-สทฺเท, กป-อจฺฉาทเน, ตกฺก-วิตกฺเก, ปฎ-คมเน, เอเตหิ โอโล โหติฯ วาตเวเคน สมุทฺทโต อุฎฺฐหิตฺวา กลฺลติ นทตีติ กโลฺลโล=มหาวีจิฯ กปติ ทนฺเต อจฺฉาทตีติ กโปโล=วทเนกเทโสฯ ตกฺกียตีติ ตกฺโกลํ=โกลกํฯ ปฎติ พฺยาธิเมเตน คจฺฉตีติ ปโฎโล=ติตฺตโกฯ
๑๙๕. องฺคา อุโลลีฯ
องฺค-คมนตฺโถ, เอตสฺมา อุลอุลี โหนฺติฯ องฺคนฺติ เอเตน ชานนฺตีติ องฺคุลํ=ปมาณํฯ องฺคติ อุคฺคจฺฉตีติ องฺคลิ=กรสาขาฯ
๑๙๖. อญฺชาลิฯ
อญฺช-พฺยตฺติ มกฺขน คติ กนฺตีสุ, เอตสฺมา อลิ โหติฯ อญฺเชติ ภตฺติมเนน ปกาเสตีติ อญฺชลิ=กรปุโฎฯ
๑๙๗. ฉทา ลิฯ
ฉท-สํวรเณ, เอตสฺมา ลิ โหติฯ ฉาเทตีติ ฉลฺลี=สกลิกาฯ
๑๙๘. อลฺลฺยาทโยฯ
อลฺลิอาทโย ลิอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ อร-คมเน, อรติ ปวตฺตตีติ อลฺลิ=รุกฺโขฯ นยติสฺส เอตฺตาภาโว, อตฺติเกหิ นียตีติ ๔ นีลิ, งีมฺหิ นีลี=คจฺฉชาติฯ ‘‘สรมฺหา เทฺว’’ติ (๑.๓๔) ลสฺส ทฺวิภาเว รสฺสตฺเต จ นิลฺลีติปิ โหติฯ ปาลิสฺส ปา, ปาเลติ รกฺขตีติ ปาลิ, งีมฺหิ ปาลี=ปนฺติฯ ปาลิสฺส ปโล, ปาเลติ รกฺขตีติ ปลฺลิ=กุฎิฯ จุท-โจทเน, โอตฺตาภาโว, โจทียตีติ จุลฺลิ=อุทฺธนํ, เอวมญฺเญปิฯ
๑๙๙. ปิลาทีหฺยโวฯ
ปิล-วตฺตเน, ปลฺล-คมเน, ปณ-พฺยวหารถุตีสุ, เอวมาทีหิ อโว โหติฯ ปิลฺยเตติ เปลโว=ลหุฯ ปลฺลตีติ ปลฺลโว=กิสลยํฯ ปณียตีติ ปณโว=มุทงฺโคฯ เอวมญฺเญปิฯ
๒๐๐. สาฬวาทโยฯ
สาฬวอาทโย อวนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สล-คมนตฺโถ, อุปนฺตสฺส ทีโฆ ฬตฺตญฺจ นิปาตนาฯ สลติ ปวตฺตตีติ สาฬ โว=อภิสงฺขตํ พทราทิผลขาทนียํฯ กิต-นิวาเส, เอตฺตาภาโว, เกตตีติ กิตโว=ชูตกาโร, โจโร จฯ มู-พนฺธเน, อูสฺส รสฺสตฺตํ, ตุญ จาวสฺส, มุนาติ พนฺธตีติ มุตโว=จณฺฑาโลฯ วล วลฺล-สํวรเณ, ฬตฺตํ, วลติ, วลฺยเตติ วา วฬวา=ตุรงฺคกนฺตาฯ มุร-สํเวฬเน, มุรียตีติ มุรโว=มุทงฺโค, เอวมญฺเญปิฯ
๒๐๑. สรา อาโวฯ
สรติสฺมา อาโว โหติฯ สรติ ปวตฺตตีติ สราโว=ภาชนวิเสโสฯ
๒๐๒. อล มล พิลา ณุโวฯ
อล-พนฺธเน , มล มลฺล-ธารเณ, พิล-เภทเน, เอเตหิ ณุโว โหติฯ ลตาหิ อลียตีติ อาลุโว=คจฺฉชาติฯ มลติ ธาเรตีติ มาลุโว=ปตฺตลตาฯ พิลติ ภินฺทตีติ เพลุโว=รุกฺโขฯ
๒๐๓. คาตฺวี โวฯ
กา คา-สทฺเทตีมสฺมา อีโว โหติฯ คายนฺติ เอตายาติ คีวา=คโลฯ
๒๐๔. สุโต กฺวตฺวาฯ
สุ-สวเนตีมสฺมา กฺว กฺวา โหนฺติฯ สุณาตีติ สุโว=กีโรฯ สุวา=สุโณฯ
๒๐๕. วิทฺวาฯ
วิทติสฺมา กฺวา ปรรูปาภาโว อ นิปจฺจนฺเตฯ วิทติ ชานาตีติ วิทฺวา=วิทูฯ
๒๐๖. ถุโต เรโวฯ
ถุ-อภิตฺถเว, เอตสฺมา เรโว โหติฯ ถวติ สิญฺจตีติ เถโว=ผุสิตํฯ
๒๐๗. สมา ริโวฯ
สม-อุปสเม, เอตสฺมา ริโว โหติฯ สเมติ อุปสเมตีติ สิโว=อุมาปติ, สิวา=สิคาโล, สิวํ=สนฺติฯ
๒๐๘. ฉทา รวิฯ
ฉท-สํวรเณ , เอตสฺมา รวิ โหติฯ ฉาเทตีติ ฉวิ=ชุติฯ
๒๐๙. ปูร ติมา กิโส รสฺโส จฯ
ปูร-ปูรเณ, ติม-เตมเน, เอเตหิ กิโส โหติ อูสฺส รสฺโส จฯ ปูเรตีติ ปุริโส=ปุมาฯ (ปุเร อุจฺจฎฺฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ วา ปุริโส=โสวฯ) เตเมตีติ ติมิสํ=ตโมฯ
๒๑๐. กรา อีโสฯ
กโรติสฺมา อีโส โหติฯ กรียตีติ กรีสํ=คูถํฯ
๒๑๑. สิรีสาทโยฯ
สิรีสอาทโย อีสนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ สรติสฺส อสฺสิ, สปฺปทฎฺฐกาลาทีสุ สรียตีติ สิรีโส=รุกฺโขฯ ปูริสฺส รสฺสตฺตํ, ปูเรตีติ ปุรีสํ=คูถํฯ ตลิสฺส ทีโฆ, ตลติ สตฺตานํ ปติฎฺฐานํ ภวตีติ ตาลีสํ=โอสธิวิเสโส, เอวมญฺเญปิฯ
๒๑๒. กรา ริพฺพิโสฯ
กโรติสฺมา ริพฺพิโส โหติฯ กรียตีติ กิพฺพิสํ=ปาปํฯ
๒๑๓. สสาส วส วิส หน วน มนาน กมา โสฯ
สส-คติ หึสา วิสฺสส ปาณเนสุ, อส-เขปเน, วส-นิวาเส, วิส-ปวิสเน, หน-หึ สายํ, วน สน-สมฺภตฺติยํ, มน-ญาเณ, อน-ปาณเน, กม-อิจฺฉายํ, เอเตหิ โส โหติ, สสนฺติ ชีวนฺติ สตฺตา เอเตนาติ สสฺสํ=กลมาทิ, อสติ ขิปตีติ อสฺโส=หโย ฯ วสนฺติ เอตฺถาติ วสฺสํ=สํวจฺฉโรฯ วิสตีติ เวสฺโส=ตติยวณฺโณฯ หญฺญเตติ หํโส=สิตจฺฉโทฯ วโนติ ปตฺถรตีติ วํโส=สนฺตาโน, เวฬุ จฯ มญฺญเตติ มํสํ=ปิสิตํ, อนติ ชีวติ เอเตนาติ อํโส=เอกาฎฺฐาโส, ภุชสิโร จฯ กามียตีติ กํโส=ปริมาณํฯ
๒๑๔. อามิ ถุ กุ สีโต สกฯ
อาปุพฺโพ มิ-ปกฺเขเป, ถุ-อภิตฺถเว กุ-สทฺเท, สี-สเย, เอเตหิ สก โหติฯ อามียติ อนฺโต ปกฺขิปียตีติ อามิสํ=ภกฺขํฯ ถวียตีติ ถุโส=วีหิตโจฯ กวติ วาเตน นทตีติ กุโส=ติณวิเสโสฯ สยนฺติ เอตฺถ อูกาติ สีสํ=มุทฺธา, กาลติปุ จฯ
๒๑๕. ผสฺสาทโยฯ
ผสฺสอาทโย สกอนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ผุส-สมฺผสฺเส, อุสฺสตฺถํ, ผุสตีติ ผสฺโส=กายวิญฺญาณวิสโยฯ ผุสฺโส=นกฺขตฺตํฯ ปุส โปสเน, โปสียตีติ ปุสฺสํ=ผลวิเสโสฯ ภู-สตฺตายํ, ภูสฺส รสฺโส, อภวีติ ภุสํ=ตุจฺฉธญฺญํ, อํกิสฺส อุก, องฺเกติ อเนน อญฺเญติ องฺกุโส=คชปโตโทฯ ผาย-วุทฺธิยํ, ปปุพฺโพ, ยโลโป, ผายติ วุทฺธิํ คจฺฉตีติ ปปฺผาสํ=เทหโกฎฺฐาสวิเสโสฯ กลิสฺมา สสฺส มาญ, กุลิสฺมา จ, กลียติ ปริมียตีติ กมฺมาโส=สพโล, กมฺมาสํ=ปาปํฯ กุลติ ปตฺถรตีติ กุมฺมาโส=ภกฺขวิเสโสฯ มนิสฺส ชูก, มญฺญติ สธนตฺตํ เอตายาติ มญฺชูสา=กฎฺฐเปฬาฯ ปีสฺส ยูก, ปิเณตีติ ปียูสํ=อมตํฯ กุล-สํวรเณ, อิก, กุลียติ สํวรียตีติ กุลิสํ=วชิรํ ฯ พล-สํวรเณ, อิก, ลสฺส ฬตฺตญฺจ, พลติ เอเตน มจฺเฉ คณฺหาตีติ พฬิโส=มจฺฉเวธนํฯ มหิสฺส เอก, มหียตีติ มเหสี=กตาภิเสกา ปธานิตฺถี, เอวมญฺเญปิฯ
๒๑๖. สุโต ณิสกฯ
สุณาติสฺมา ณิสก โหติฯ สุณาตีติ สุณิสา=ปุตฺตภริยาฯ
๒๑๗. เวตาต ยุ ปนาล กล จมา อโสฯ
เวต-สุตฺติโย ธาตุ, อต-สาตจฺจคมเน, ยุ-มิสฺสเน, ปนถุติยํ, อล-พนฺธเน, กล-สงฺขฺยาเน, จม-อทเน, เอเตหิ อโส โหติฯ เวตติ ปวตฺตตีติ เวตโส=วานีโรฯ อตติ วาเตริโต นิจฺจํ เวธตฺตํ ยาตีติ อตโส=วนปฺปติวิเสโส วีมฺหิ อภสี=คจฺฉวิเสโสฯ ยวียติ มิสฺสียตีติ ยวโส=ปสุฆาโสฯ ปญฺญเต ถวียเตติ ปนโส=กณฺฑณีผโลฯ อลียติ พนฺธิยตีติ อลโส=มนฺทการีฯ กลียตีติ กลโส=กุมฺโภฯ จมติ อทติ อเนนาติ จมโส=โหมภาชนํฯ
๒๑๘. วย ทิว กร กเรหฺยสณสกปาสกสาฯ
วยตฺยาทีหิ อสณอาทโย โหนฺติ ยถากฺกมํฯ วยติ คจฺฉตีติ วายโส=กาโกฯ ทิพฺพนฺติ เอตฺถาติ ทิวโส=ทินํฯ กรียตีติ กปฺปาโส=สุตฺตสมฺภโวฯ กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺกโส=ผรุโสฯ
๒๑๙. สส มส ทํสาสา สุฯ
สสาทีหิ สุ โหติฯ สสติ ชีวตีติ สสฺสุ=ชยมฺปตีนํ มาตาฯ มสียตีติ มสฺสุ=ปุริสมุเข ปวทฺธโลมานิฯ ‘‘โลโป’’ติ (๑.๓๙) นิคฺคหีตโลโป, ทํสียติ พนฺธมเนนาติ ทสฺสุ=โจโรฯ อสียติ ขิปียตีติ อสฺสุ=พปฺโปฯ
๒๒๐. วิทา ทสุกฯ
วิทิสฺมา ทสุก โหติฯ วิทติ ชานาตีติ วิทฺทสุ=วิทฺวาฯ
๒๒๑. สสา รีโหฯ
สสติสฺมา รีโห โหติฯ สสติ หึสตีติ สีโห=เกสรีฯ
๒๒๒. ชีวามา โห วมา จฯ
ชีว-ปาณธารเณ, อม-คมเน, เอเตหี โห โหติ, วมา จานฺตาเทสา ยถากฺกมํ, อาเทสวิธานํ ปน ปรรูปพาธนตฺถํฯ ‘‘พฺยญฺชเน ทีฆรสฺสา’’ติ (๑.๓๙) รสฺสตฺตํ, ชีวนฺติ เอตายาติ ชิวฺหา=รสนาฯ อมติ ปวตฺตตีติ อมฺหํ=อสฺมาฯ ปปุพฺเพ อมติ ปวตฺตตีติ ปมฺหํ=ปขุมํฯ
๒๒๓. ตณฺหาทโยฯ
ตณฺหอาทโย หนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ตส-ปิปาสายํ, สสฺส ณตฺตํ, เอวมุปริ จ, ตสติ ปาตุมิจฺฉติ เอตายาติ ตณฺหา=โล โภฯ กส-วิเลขเน, กสตีติ กณฺโห=กาโฬฯ ชุต-ทิตฺติยํ, ตสฺส ณตฺตํ, โอตฺตาภาโว จ, โชเตตีติ ชุณฺหา=จนฺท- ปภา ฯ มีลิสฺส โฬ, นิมีลนฺตฺยเนน อกฺขีนีติ มีฬฺหํ-คูถํฯ คาหิสฺส โฬ, คยฺหตีติ คาฬฺหํ, ทหิสฺส โฬ, ทหตีติ ทฬฺหํ, พหิสฺส โฬ, ทีโฆ จ, พหติ วุทฺธิํ วจฺฉตีติ พาฬฺหํ, เอเต ตโย ทฬฺหตฺถาฯ คมิสฺส อสฺสิ, คจฺฉตีติ คิมฺโห-นิทาโฆฯ ปฎกลานํ อก จ, ปฎติ ยาตีติ ปฎโห=เภริวิเสโสฯ กลียติ ปริมียติ อเนน สูรภาโวติ กลโห=วิวาโทฯ กฎวรานํ อาก, กฎนฺติ เอตฺถ โอสธาทิํ มทฺทนฺตีติ กฎาโห=ภาชนวิเสโสฯ วรียตีติ วราโห=สูกโรฯ ลุนาติสฺส โอ, ลุนาติ เอเตนาติ โลหํ=อยาทิฯ เอวมญฺเญปิฯ
๒๒๔. ปณุสฺสหา หิหี โณฬง จฯ
ปณา อุปุพฺพสหา จ หิหี โหนฺติ ยถากฺกมํ, ณโอฬง จานฺตาเทสา, อาเทสวิธานสามตฺถิยา ปรรูปาภาโว, ปณียติ โวหรียตีติ ปณฺหิ=ปาทสฺส ปจฺฉาภาโคฯ อุสฺสหตีติ อุสฺสาฬฺหี-วีริยํฯ
๒๒๕. ขี มิ ปี จุ มา วากาหิ โฬ อุสฺส วา ทีโฆ จฯ
ขี-ขเย, มิ-ปกฺเขเป, ปี-ตปฺปเน, จุ-จวเน, มา-มาเน, วี วา-คมเน, กา คา-สทฺเท, เอเตหิ โฬ โหติ, อุการสฺส วา ทีโฆ จฯ ขียตีติ เขโล=ลาลาฯ มียติ ปกฺขิปียตีติ เมฬา=มสิฯ ปิเณตีติ เปฬา=ภาชนวิเสโสฯ จวตีติ จูฬา=สิขาฯ โจโฬ=ปิโลติโกฯ มียติ ปริมียตีติ มาโฬ=เอกกูฎสงฺคหิโต อเนกโกณวนฺโต ปฎิสฺสยวิเสโสฯ วาติ คจฺฉตีติ วาโฬ=จณฺฑมิโคฯ กายติ ผรุสํ วทตีติ กาโฬ=กณฺโห, วีมฺหิ กาฬี=กณฺหาฯ
๒๒๖. คุโต ฬก จฯ
คุ-สทฺเทตีมสฺมา ฬก โหติ โฬ จฯ ควติ ปวตฺตติ เอเตนาติ คุโฬ=อุจฺฉุวิกาโรฯ โคโฬ=ลกุณฺฑโกฯ
๒๒๗. ปงฺคุฬาทโยฯ
ปงฺคุฬอาทโย ฬก อนฺตา นิปจฺจนฺเตฯ ขญฺช-คติเวกเลฺล, ปงฺคุอาเทโส, อขญฺชิ คติเวกลฺลมาปชฺชีติ ปงฺคโฬ=ปีฐสปฺปีฯ กโรติสฺมา ฬสฺส ขญ, กิพฺพิสํ กโรตีติ กกฺขโฬ=กุรูโรฯ กุกติสฺส กุก, กุกฺยติ ปาปการีหิ อาทียตีติ กุกฺกุฬํ=สงฺกุ สํกิณฺโณ โสพฺโภฯ กุกฺกุโฬ=ถุสคฺคีฯ มํกิสฺส อุก, พินฺทุ โลโป จ, มํเกติ วนํ มณฺเฑตีติ มกุโฬ=อวิกสิตกุสุมํฯ
๒๒๘. ปาโต ฬิฯ
ปาติสฺมา ฬิ โหติฯ อตฺถํ ปาติ รกฺขตีติ ปาฬิ=ตนฺติฯ
๒๒๙. วีโต ฬุฯ
วีติสฺมา ฬุ โหติฯ เวติ ปวตฺตตีติ เวฬุ=เวณุฯ
(อิติ อวคฺคปจฺจยวิธานํ)ฯ
อิติ โมคฺคลฺลาเน พฺยากรเณ วุตฺติยํ
ณฺวาทิกณฺโฑ สตฺตโมฯ
สุตฺตํ ธาตุ คโณ ณฺวาทิ, นามลิงฺคานุสาสนํ;
ยสฺส ติฎฺฐติ ชีวฺหคฺเค, ส พฺยากรณเกสรีฯ
สมตฺตา จายํ โมคฺคลฺลานวุตฺติ
สตฺตหิ ภาณวาเรหิฯ
๑.
ยสฺส รญฺโญ ปภาเวน, ภาวิตตฺตยมากุลํ;
อนากุลํ ทุลทฺธีหิ, ปาปภิกฺขูหิ สพฺพโสฯ
๒.
ลงฺกาย มุนิราชสฺส, สาสนํ สาธุ สณฺฐิกํ;
ปุณฺณจนฺทสมาโยคา, วาริธีว วิวทฺธเตฯ
๓.
ปรกฺกมภุเช ตสฺมึ, สทฺธาพุทฺธิคุโณทิเต;
มนุวํสทฺธชากาเร, ลงฺกาทีปํ ปสาสติฯ
๔.
โมคฺคลฺลาเนน เถเรน, ธีมตา สุจิวุตฺตินา;
รจิตํ ยํ สุวิญฺเญยฺย-มสนฺทิทฺธ’มนากุลํฯ
๕.
อเสสวิสยพฺยาปิ, ชินพฺยปฺปถ นิสฺสยํ;
สทฺธสตฺถ’มนายาส-สาธิยํ พุทฺธิวทฺธนํฯ
๖.
ตสฺส วุตฺติ สมาเสน, วิปุลตฺถปกาสนี;
รจิตา ปุน เตเนว, สาสนุชฺโชตการินาติฯ
โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ นิฎฺฐิตํฯ
Keine Kommentare:
Kommentar veröffentlichen