๑๔๘. ทาสผู้รับใช้ประจำกาย

๑๔๘. ทาสผู้รับใช้ประจำกาย

กายสฺส ทกฺขิณหตฺโถ, ทาโส เอตฺถ กนิฎฺฐโก;

กณฺณฆานานมกฺขีนํ, วาโม ตุ ปาททาสโกฯ

„มือข้างขวา เป็นทาสของกาย

นิ้วก้อย เป็นทาสของหูจมูกและตา

ส่วนมือข้างซ้าย เป็นทาสของเท้า.“

(โลกนีติ หมวดเบ็ดเตล็ด คาถาที่ ๑๔๘)

..

ศัพท์น่ารู้ :

กายสฺส (แห่งกาย, ของกาย) กาย+ส

ทกฺขิณหตฺโถ (มือขวา) ทกฺขิณ (ทิศใต้, ด้านขวา, ทักษิณ) + หตฺถ (มือ, งวง,​ หัตถ์) > ทกฺขิณหตฺถ+สิ

ทาโส (ทาส, ผู้รับใช้) ทาส+สิ

เอตฺถ (ใน...นี้, ในมือนี้) อิม+ถ ปัจจัย สัพพนาม.

กนิฎฺฐโก (คนเล็กที่สุด, น้องสุดท้อง, นิ้วก้อย) กนิฏฺฐก+สิ

กณฺณฆานานมกฺขีนํ แยกเป็น กณฺณฆานานํ + อกฺขีนํ (แห่งหูและจมูก ท. + แห่งตา ท.) กณฺณ (ช่องหู, รูหู), ฆาน (จมูก, เครื่องสูดดม), อกฺขิ (ตา).

วาโม = วามหตฺโถ (ซ้าย, = มือซ้าย) วาม+สิ

ตุ (ส่วน, แต่, สำหรับ) นิบาต

ปาททาสโก (เป็นทาสแห่งเท้า) ปาท (เท้า, บาท) + ทาสก (ทาส, คนรับใช้) ปาททาสก+สิ.

คาถาบทกระทู้บทตั้งด้านบนนั้น ได้ปรับแก้ใหม่ตามโลกนีติไตรพากย์ เข้าใจว่าเป็นฉบับที่ถูกต้อง ส่วนสำนวนเก่าที่มาในฉัฏฐสังคายนา มีศัพท์ต่างกันสองแห่งคือ โทโส (โทษ), และ ปาทปาสโก (บ่วงแห่งเท้า) น่าจะเป็นศัพท์ที่คลาดเคลื่อน ตามที่ปรากฏดังต่อไปนี้

กายสฺส ทกฺขิณหตฺโถ, โทโส เอตฺถ กนิฎฺฐโก;

กณฺณ ฆานาน-มกฺขีนํ, วาโม ตุ ปาทปาสโกฯ

..