๕๖. เห็นอย่างบัณฑิต

๕๖. เห็นอย่างบัณฑิต

ปรทารํ ชเนตฺตึว, เลฑฺฑุํว ปรสนฺตกํ;

อตฺตาว สพฺพสตฺตานํ, โย ปสฺสติ ส ปณฺฑิโต.

ผู้ใดเห็นเมียคนอื่นเป็นเหมือนแม่ผู้ให้กำเนิด

เห็นทรัพย์สมบัติผู้อื่นเป็นเหมือนก้อนดิน 

และเห็นสัตว์ทั้งปวงเป็นเหมือนตนเอง

ผู้นั้น ชื่อว่า เป็นบัณฑิต.

(ธรรมนีติ ปัญญากถา ๕๖, มหารหนีติ ๕๘)

--

ศัพท์น่ารู้ :

ปรทารํ (ทาระของผู้อื่น, ภริยาคนอื่น) ปร+ทาร > ปรทาร+อํ 

ชเนตฺตึว ตัดบทเป็น ชเนตฺตึ+อิว (ดุจว่าเป็นมารดา, แม่, ผู้ให้กำเนิด) ชเนตฺตี (หญิงผู้ยังบุตรให้เกิด, แม่) ชเนตฺตี+อํ = ชเนตฺตึ, ส่วน อิว ศัพท์เป็นนิบาตบอกอุปมา แปลว่า ดุจ, เหมือน, เพียงดัง. 

เลฑฺฑุํว ตัดบทเป็น เลฑฺฑุํ+อิว (ดุจก้อนดิน), เลฑฺฑุ+อํ = เลฑฺฑุํ  

ปรสนฺตกํ (ทรัพย์ของผู้อื่น, สมบัติของคนอื่น) ปร+สนฺตก > ปรสนฺตก+อํ

อตฺตาว ตัดบทเป็น อตฺตา+อิว (ดุจว่าตน, เสมือนตัวเอง) อตฺตา ศัพท์นี้ในปทรูปสิทธิ เป็นปฐมา. และอาลปนะ. เอกพจน์, ในหมวดทุติยา. เอกพจน์ มีรูปเป็น อตฺตํ, อตฺตานํ เป็นไปได้ไหมว่า อตฺตาว อาจตัดบทเป็น อตฺตํ+อิว, หรือเขียนได้อีกว่า อตฺตํว จะได้ไหม? ฝากผู้ช่วยกันคิดและเทียบหลักการกันดูนะครับ.

สพฺพสตฺตานํ (สรรพสัตว์ ท.) สพฺพ+สตฺต > สพฺพสตฺต+นํ คิดเอาง่าย ๆ ว่า คงจะสัมพันธ์ฉัฏฐีวิภัตติเป็นกรรม. ส่วนในมหารหนีติ เป็น สพฺพภูตานิ ถือว่าเหมาะสมดีกว่า.

โย (ใด) ย+สิ สัพพนาม 

ปสฺสติ (ย่อมเห็น, ย่อมมอง)  √ทิส+อ+ติ ภูวาทิ. กัตตุ. 

ส = โส (นั้น) ต+สิ > โส สัพพนาม เป็นพยัญชนะสนธิ ลบสระโอ และลง อ อาคม & โลปญฺจ ตตฺรากาโร. (๓๙)

ปณฺฑิโต (บัณฑิต, ผู้มีปัญญา) ปณฺฑิต+สิ

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

ผู้ใดเห็นภริยคนอื่นเสมือนแม่บังเกิดเกล้า 

แลเห็นสมบัติผู้อื่นเสมือนก้อนดิน เห็นสรรพ-

สัตว์เสมือนหนึ่งตนเอง ผู้นั้นเป็นบัณฑิต.

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้...

ผู้ใดเห็นภริยาคนอื่น เหมือนแม่บังเกิดเกล้า

เห็นสมบัติผู้อื่นเหมือนก้อนดิน และเห็นสัตว์

อื่นเท่ากับตน ผู้นั้นแลเป็นบัณฑิต.

--