๒๕๕. ตำราดูคนใกล้ตัว

๒๕๕. ตำราดูคนใกล้ตัว

ชาเนยฺย เปสเน ภจฺจํ, พนฺธวํปิ ภยาคเม,

พฺยสเน จ ตถา มิตฺตํ, ทารญฺจ วิภวกฺขเย.

พึงรู้ลูกจ้าง ยามใช้สอยทำการงาน, 

พึงรู้ญาติวงศ์วาน ยามมีภัยประชิด,

พึงรู้สหายมิตร ยามยากจนอนาถา, 

พึงรู้ภริยา ยามสิ้นเนื้อประดาตัว.

(ธรรมนีติ ญาตัพพกถา ๒๕๕ มหารหนีติ ๑๘๓, กวิทัปปณนีติ ๒๓๖, จาณักยนีติ ๒๑, โลกนีติ ๘๒)

--

ศัพท์น่ารู้ :

ชาเนยฺย (พึงรู้, ทราบ, เข้าใจ) √ญา+นา+เอยฺย  กิยาทิ. กัตตุ. บางคัมภีร์ เป็น ชานิยา แยกบทและแปลเหมือนกัน

เปสเน (ในการรับใช้, การเวลาใช้สอย, การส่งไป) เปสน+สฺมึ 

ภจฺจํ (ลูกจ้าง, คนใช้) ภจฺจ+อํ บางคัมภีร์เป็น ภจฺเจ เป็นพหูพจน์

พนฺธวํปิ ตัดบทเป็น พนฺธวํ+อปิ (แม้ซึ่งญาติ, พวกพ้อง, เผ่าพันธุ์) พนฺธว+อํ บางคัมภีร์เป็น พนฺธเว เป็นพหูพจน์ 

ภยาคเม (ในการมาแห่งภัย, เมื่อเวลามีภัย) ภย+อาคม > ภยาคม+สฺมึ ในกวิทัปปณนีติ เป็น พฺยสนาคเม (ในคราวถึงภัยพิบัติ) พฺยาสน+อาคม >  พฺยาสนาคม+สฺมึ, 

พฺยสเน, พฺยาสเน (ฉิบหาย, วอดวาย, โชคร้าย, เสื่อม)

จ ตถา (ด้วย ก็เหมือนกัน) นิบาต

มิตฺตํ (ซึ่งมิตร, เพื่อน, สหาย, เกลอ) มิตฺต+อํ

ทารญฺจ (ทาระ, ภรรยา) ตัดบทเป็น ทารํ+จ กวิทัปปณนีติ เป็น ภริยญฺจ

วิภวกฺขเย (ในเวลาสิ้นทรัพย์, -หมดเนื้อประดาตัว) วิภว+ขย > วิภวกฺขย+สฺมึ, วิภว (ทรัพย์, ข้าวของมีค่า, สมบัติ, ความเจริญ) ป.,  ขย (ความเสื่อม, สิ้นไป) ป.

--

ลำดับนี้จะได้นำคาถานี้จากโลกนีติ ทั้งบาฬีและคำแปลแต่งเป็นคำกลอนอันไพเราะจากโลกนีติไตรพากย์ (พากย์โลกนีติ) มาแสดงเทียบเคียงไว้ด้วย เพื่อความเป็นพหูสูตรต่อไป ดังนี้

ชาเนยฺย เปเสน ภจฺจํ, พนฺธุํ วาปิ ภยาคเต;

อปฺปกาสุ ตถา มิตฺตํ, ทารญฺจ วิภวกฺขเย.

อาจรู้จักบ่าวว่าดีเมื่อมีกิจ

ญาตสนิทเมื่อสมัยภัยให้ผล

มิตรก็ฉันเดียวกันในวันจน

ภริยาตนเมื่อทรัพย์ลับศูนย์ไป.

--

อีกสำนวนหนึ่งจาก โลกนีติไตรพากย์ (พากย์ธัมมนีติ) ของ เสฐียรโกเศศ-นาคประทีป ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้

จะทราบบ่าวว่าซื่อตรงได้ในเวลารับใช้ 

จะทราบแม้พวกพ้องได้ก็ในเวลาภัยมาถึง 

แลอนึ่งจะพึงทราบมิตรได้ก็ในเวลาพินาศ 

แลจะอาจทราบภริยาได้ ก็ในเวลาหมดสมบัติ ฯ

--

อีกสำนวนหนึ่ง จากราชนีติ ธรรมนีติ โดย นายทอง หงศ์ลดารมภ์ (มหากิม) ท่านแปลไว้น่าฟัง ดังนี้..

จะรู้ว่าบ่าวก็ดีในเวลารับใช้

รู้จักญาติพวกพ้องให้ก็ในเวลาภัยมาถึง

จะรู้จักเพื่อนดีในเวลาพินาศ

จะรู้จักเมียดีในเวลาหมดสมบัติ.

--