๔ - สมาสกปฺป
——————
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ; สมาเสน หิตาวหํ.
สมาสมตฺถสทฺทานํ; สมาสปริทีปนํ.
ตตฺถ ทุวิธํ สมสนํ สทฺทสมสนํ อตฺถสมสนญฺจ. เตสุ สทฺทสมสนํ ลุตฺตสมาเส ลพฺภติ “สมณพฺราหฺมณา”ติอาทีสุ. อตฺถสมสนํ อลุตฺตสมาเส “ทูเรนิทานํ; ควํปติ; อุรสิโลโม; เทวานํปิยติสฺโส”ติอาทีสุ; ตทุภยมฺปิ วา ลุตฺตสมาเส ลพฺภติ “สหาโย เต มหาราช; มหาราชา มรุปฺปิโย”ติ๑อาทีสุ. เอตฺถ จ มรุปฺปโยติ เทวานํปิยติสฺโส.
๖๗๕. นาโมปสคฺคนิปาตานํ ยุตฺตตฺโถ สมาโส.1
เตสํ นาโมปสคฺคนิปาตานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ; โส สมาสสญฺโญ โหติ. กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ๒ อิจฺจาทิ. นาโมปสคฺคนิปาตานนฺติ กิมตฺถํ ? “เทวทตฺโต ปจตี”ติอาทีสุ อาขฺยาเตน สมาโส น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. ยุตฺตตฺโถติ กิมตฺถํ ? “ภโฏ รญฺโญ; ปุตฺโต เทวทตฺตสฺสา”ติอาทีสุ อญฺญมญฺญานเปกฺเขสุ, “พกสฺส เสตานิ ปตฺตานี”ติ-อาทีสุ อญฺญสาเปกฺเขสุ อยุตฺตตฺถตาย สมาโส น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. สมาสอิจฺจเนน กฺวตฺโถ ? สมาสนฺตคตานมนฺโต กฺวจตฺตํ.
เอตฺถ จาขฺยาตคฺคหณํ กสฺมา น กตํ; นนุ อาขฺยาตสฺมิมฺปิ สมาโส ทิสฺสติ “โย นํ ปาติ รกฺขติ; ตํ โมกฺเขติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ โมเจตีติ ปาติโมกฺโข”ติ๓ สนิพฺพจนสฺส ปทสฺส ทสฺสนโตติ ? ตนฺน, ตสฺมิญฺหิ นิพฺพจเน “ปาติโมกฺโข”ติ ปทํ ตทฺธิตวเสน สิชฺฌติ; น สมาสวเสน “เอหิปสฺสิโก”ติ๔ ปทมิวาติ. นนุ จ โภ “เอหิปสฺสิโก”ติ เอตฺถ “เอหิ ปสฺสาติ อิมํ วิธึ อรหตี”ติ๕ อตฺเถ ตทฺธิโต ณิกปจฺจโย ทิสฺสติ; “ปาติโมกฺโข”ติ เอตฺถ ปน ตทฺธิโต ปจฺจโย น ทิสฺสตีติ ? ทิสฺสติ เอว; “ปาติโมกฺโข”ติ เอตฺถ สกตฺเถ ณปจฺจโย ภวตีติ. นนุ จ โภ ณปจฺจโย อปจฺจเยว ทิสฺสตีติ ? น อปจฺเจเยว, “เตน รตฺต”มิจฺจาทีสฺวตฺเถสุปิ ทิสฺสนโต. “ณ ราคา ตสฺเสทมญฺญตฺเถสุ จา”ติ หิ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ. เอวํ โหตุ; นนุ จ โภ “อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริย”นฺติ๑ เอตฺถ อาขฺยาเตน สมาโส ทิสฺสตีติ ? สจฺจํ; กิญฺจาปิ เอตฺถ อาขฺยาตปทํ ทิสฺสติ; ตถาปิ อิติสทฺเทน สมฺพนฺธตฺตา ตํ ปทํ นิปาตปกฺขิตํ หุตฺวา สมาสปทตฺตมุปคจฺฉตีติ.