คัมภีร์สุโพธาลังการ-ปริจเฉทที่ ๔

๔. อตฺถาลงฺการาวโพธ-จตุตฺถปริจฺเฉท

๑๖๔. อตฺถาลงฺการสหิตา, สคุณา พนฺธปทฺธติ;

       อจฺจนฺตกนฺตา กนฺตา ‚ ว วุจฺจนฺเต เต ตโต’ธุนาฯ

๑๖๕. สภาว, วงฺกวุตฺตีนํ, เภทา ทฺวิธา อลํกฺริยา;

       ปฐมา ตตฺถ วตฺถูนํ, นานาวตฺถา’วิภาวินีฯ

ยถา

๑๖๖. ลีลา วิกนฺติ สุภโค, ทิสา ถิร วิโลกโน;

       โพธิสตฺตงฺกุโร ภาสํ, วิโรจิ วาจ มาสภึฯ

๑๖๗. วุตฺติ วตฺถุสภาวสฺส, ยา’ญฺญถา สา’ปรา ภเว;

        ตสฺสา’นนฺตวิกปฺปตฺตา, โหติ พีโช’ปทสฺสนํฯ

วงฺกวุตฺติ อตฺถาลงฺการ

อุทฺเทส

๑๖๘. ตตฺถา’ติสย, อุปมา, รูปกา, วุตฺติ, ทีปกํ,;

       อกฺเขโป, ตฺถนฺตรนฺยาโส, พฺยติเรโก, วิภาวนาฯ

๑๖๙. เหตุ, กฺกโม, ปิยตรํ, สมาส, ปริกปฺปนา;

       สมาหิตํ, ปริยาย, วุตฺติ, พฺยาโชปวณฺณนํฯ

๑๗๐. วิเสส, รุฬฺหาหงฺการา, สิเลโส, ตุลฺยโยคิตา;

        นิทสฺสนํ, มหนฺตตฺตํ, วญฺจนา, ปฺปกตตฺถุติ,ฯ

๑๗๑. เอกาวลิ, อญฺญมญฺญูํ, สหวุตฺติ, วิโรธิตา;

               ปริวุตฺติ, พฺภโม, ภาโว, มิสฺส, มาสี, รสี, อิติฯ

๑๗๒. เอเต เภทา สมุทฺทิฏฺฐา, ภาโว ชีวิต มุจฺจเต;

        วงฺกวุตฺตีสุ โปเสสิ, สิเลโส ตุ สิรึ ปรํฯ

นิทฺเทส

๑๗๓. ปกาสกา วิเสสสฺส, สิยา’ติสยวุตฺติ ยา;

        โลกา’ติกฺกนฺตวิสยา, โลกิยา,ติ จ สา ทฺวิธาฯ

๑๗๔. โลกิยาติสยสฺเส’เต, เภทา เย ชาติอาทโย;

       ปฏิปาทียเต ตฺว’ชฺช, โลกาติกฺกนฺตโคจราฯ

๑๗๕. ปิวนฺติ เทหกนฺตี เย, เนตฺตญฺชลิปุเฏน เต;

        นา’ลํ หนฺตุํ ชิเน’สํ ตฺวํ, ตณฺหํ ตณฺหาหโรปิ กึ?

๑๗๖. อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโย’ปมา;

        สทฺท, ตฺถคมฺมา, วากฺยตฺถ, วิสยา,ติ จ สา ภิธาฯ

๑๗๗. สมาส, ปจฺจเย, วา’ที, สทฺทา เตสํ วสา ติธา;

         สทฺทคมฺมา สมาเสน, มุนินฺโท จนฺทิมา’นโนฯ

๑๗๘. อายาที ปจฺจยา เตหิ, วทนํ ปงฺกชายเต;

        มุนินฺทนยน ทฺวนฺทํ, นีลุปฺปลทลียติฯ

๑๗๙. อิวาที อิว, วา, ตุลฺย, สมาน, นิภ, สนฺนิภา;

        ยถา, สงฺกาส, ตุลิต, ปฺปกาส, ปติรูปกาฯ

๑๘๐. สรี, สริกฺข, สํวาที, วิโรธิ, สทิสา, วิย;

       ปฏิปกฺข, ปจฺจนีกา, สปกฺโข, ปมิโต, ปมาฯ

๑๘๑. ปฏิพิมฺพ, ปฏิจฺฉนฺน, สรูป, สม, สมิตา;

        สวณฺณา, ภา, ปฏินิธิ, สธมฺมา, ทิ สลกฺขณาฯ

๑๘๒. ชยตฺย, กฺโกสติ, หสติ, ปติคชฺชติ, ทูภติ;

        อุสูยตฺย, วชานาติ, นินฺทติ, สฺสติ, รุนฺธติฯ

๑๘๓. ตสฺส โจเรติ โสภคฺคํ, ตสฺส กนฺตึ วิลุมฺปติ;

        เตน สทฺธึ วิวทติ, ตุลฺยํ เตนา’ธิโรหติฯ

๑๘๔. กจฺฉํ วิคาหเต, ตสฺส, ต มนฺเวตฺย, นุพนฺธติ;

       ตํสีลํ, ตํนิเสเธติ, ตสฺส จา’นุกโรติ, เมฯ

๑๘๕. อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ วิภาวิภิ;

        อิเมหิ อุปมาเภทา, เกจิ นิยฺยนฺติ สมฺปติฯ

๑๘๖. วิกาสิปทุมํ’วา’ติ, สุนฺทรํ สุคตา’นนํ;

       อิติ ธมฺโมปมา นาม, ตุลฺยธมฺมนิทสฺสนาฯ

๑๘๗. ธมฺมหีนา “มุข’มฺโภช, สทิสํ มุนิโน”อิติ;

       วิปรีโต’ปมา “ตุลฺย, มานเนน’มฺพุชํ ตว”ฯ

๑๘๘. ตวา’นน’มิว’มฺโภชํ, อมฺโภช’มิว เต มุขํ;

        อญฺญมญฺโญปมา สา’ยํ, อญฺญมญฺโญปมานโตฯ

๑๘๙. “ยทิ กิญฺจิ ภเว’มฺโภชํ, โลจน’พฺภมุวิพฺภมํ;

         ธาเรตุํ มุขโสภํ ตํ, ตเว”ติ อพฺภุโตปมาฯ

๑๙๐. “สุคนฺธิ โสภา สมฺพนฺธี, สิสิรํ’สุ วิโรธิ จ;

        มุขํ ตว’มฺพุชํเว’ติ”, สา สิเลโสปมา มตาฯ

๑๙๑. สรูปสทฺทวาจฺจตฺตา, สา สนฺตาโนปมา ยถา;

       พาลา’วุ’ยฺยานมาลา’ยํ, สา’ลกา’นนโสภินีฯ

๑๙๒. ขยี จนฺโท, พหุรชํ, ปทุมํ, เตหิ เต มุขํ;

        สมานมฺปิ สมุกฺกํสิ, ตฺย’ยํ นินฺโทปมา มตาฯ

๑๙๓. อสมตฺโถ มุเขนิ’นฺทุ, ชิน! เต ปฏิคชฺชิตุํ;

        ชโฬ กลงฺกี’ติ อยํ, ปฏิเสโธปมา สิยาฯ

๑๙๔. “กจฺฉํ จนฺทารวินฺทานํ, อติกฺกมฺม มุขํ ตว;

        อตฺตนา’ว สมํ ชาต”, มิตฺย’สาธารโณปมาฯ

๑๙๕. “สพฺพ’มฺโภช’ปฺปภาสาโร, ราสิภูโต’ว กตฺถจิ;

        ตวา’นนํ วิภาตี”ติ, โหตา’ภูโตปมา อยํฯ

๑๙๖. ปตียเต’ตฺถคมฺมา ตุ, สทฺทสามตฺถิยา กฺวจิ;

        สมาส, ปฺปจฺจเย, วาทิ, สทฺทโยคํ วินา อปิฯ

๑๙๗. ภิงฺคาเน’มานิ จกฺขูนิ, นา’มฺพุชํ มุข’เมวิ’ทํ;

        สุพฺยตฺตสทิสตฺเตน, สา สรูโปปมา มตาฯ

๑๙๘. “มเย’ว มุขโสภา’สฺเส, ตฺยล’มินฺทุ! วิกตฺถนา;

        ยโต’มฺพุเชปิ สา’ตฺถีติ”, ปริกปฺโปปมา อยํฯ

๑๙๙. “กึ วา’มฺพุช’นฺโตภนฺตาลิ, กึ โลลนยนํ มุขํ;

        มม โทลายเต จิตฺต”, มิจฺจ’ยํ สํสโยปมาฯ

๒๐๐. กิญฺจิ วตฺถุํ ปทสฺเสตฺวา, สธมฺมสฺสา’ภิธานโต;

       สามฺยปฺปตีติสพฺภาวา, ปติวตฺถุปมา ยถาฯ

๒๐๑. ชเนสุ ชายมาเนสุ, เน’โกปิ ชินสาทิโส;

       ทุติโย นนุ นตฺเถ’ว, ปาริชาตสฺส ปาทโปฯ

๒๐๒. วากฺยตฺเถเน’ว วากฺยตฺโถ, ยทิ โกจู’ปมียเต;

        อิวยุตฺตา, วิยุตฺตตฺตา, สา วากฺยตฺโถปมา ทฺวิธาฯ

อิวยุตฺตา

๒๐๓. ชิโน สํกฺเลสตตฺตานํ, อาวิภูโต ชนาน’ยํ;

       ฆมฺมสนฺตาปตตฺตานํ, ฆมฺมกาเล’มฺพุโท วิยฯ

อิววิยุตฺตา

๒๐๔. มุนินฺทานน มาภาติ, วิลาเสกมโนหรํ;

        อุทฺธํ สมุคฺคตสฺสา’ปิ, กึ เต จนฺท วิชมฺภนาฯ

๒๐๕. สมุพฺเพเชติ ธีมนฺตํ, ภินฺนลิงฺคาทิกํ ตุ ยํ;

        อุปมาทูสนายา’ล, เมตํ กตฺถจิ ตํ ยถาฯ

๒๐๖. หํสี’วา’ยํ สสี ภินฺน, ลิงฺคา, กาสํ สรานิ’ว;

       วิชาติ วจนา, หีนา, สา’ว ภตฺโต ภโฏ’ธิเปฯ

๒๐๗. “ขชฺโชโต ภาณุมาลี’ว, วิภาติ”ตฺยธิโกปมาฯ

         อผุฏฺฐตฺถา “พลมฺโพธิ, สาคโร วิย สํขุภิฯ”

๒๐๘. “จนฺเท กลงฺโก ภิงฺโค’เว’, ตฺยุ’ปมาเปกฺขินี อยํ;

        ขณฺฑิตา เกรวา’กาโร, สกลงฺโก นิสากโรฯ

๒๐๙. อิจฺเจวมาทิรูเปสุ, ภวนฺติ วิคตา’ทรา;

        กโรนฺติ จา’ทรํ ธีรา, ปโยเค กฺวจิ เท’ว ตุฯ

๒๑๐. อิตฺถียํ’วา’ชโน ยาติ, วทตฺเย’สา ปุมา วิย;

        ปิโย ปาณา อิวา’ยํ เม, วิชฺชา ธน’มิว’จฺจิตาฯ

๒๑๑. ภวํ วิย มหีปาล, เทวราชา วิโรจเต;

       อล’มํสุมโต กจฺฉํ, เตชสา โรหิตุํ อยํฯ

๒๑๒. อุปมาโน’ปเมยฺยานํ, อเภทสฺส นิรูปนา;

       อุปมา’ว ติโรภูต, เภทา รูปก มุจฺจเตฯ

๒๑๓. อเสส วตฺถุ วิสยํ, เอกเทส วิวุตฺติ จ;

        ตํ ทฺวิธา ปุน ปจฺเจกํ, สมาสาทิวสา ติธาฯ

อเสสวตฺถุวิสยสมาส

๒๑๔. องฺคุลิทล สํโสภึ, นขทีธิติ เกสรํ;

        สิรสา น ปิลนฺธนฺติ, เก มุนินฺท ปท’มฺพุชํฯ

อเสสวตฺถุวิสยอสมาส

๒๑๕. รตนานิ คุณา ภูรี, กรุณา สีตลํ ชลํ;

        คมฺภีรตฺต มคาธตฺตํ, ปจฺจกฺโข’ยํ ชิโน’มฺพุธิฯ

อเสสวตฺถุวิสยมิสฺสก

๒๑๖. จนฺทิกา มนฺทหาสา เต, มุนินฺท! วทนิ’นฺทุโน;

        ปโพธยตฺย’ยํ สาธุ, มโน กุมุท กานนํฯ

๒๑๗. อเสสวตฺถุวิสเย, ปเภโท รูปเก อยํฯ

        เอกเทสวิวุตฺติมฺหิ, เภโท ทานิ ปวุจฺจติฯ

เอกเทสวิวุตฺติสมาส

๒๑๘. วิลาส หาส กุสุมํ, รุจิรา’ธร ปลฺลวํ;

        สุขํ เก วา น วินฺทนฺติ, ปสฺสนฺตา มุนิโน มุขํฯ

เอกเทสวิวุตฺติอสมาส

๒๑๙. ปาททฺวนฺทํ มุนินฺทสฺส, ททาตุ วิชยํ ตว;

       นขรํสี ปรํ กนฺตา, ยสฺส ปาปชยทฺธชาฯ

เอกเทสวิวุตฺติมิสฺสก

๒๒๐. สุนิมฺมลกโปลสฺส, มุนินฺท วทนิ’นฺทุโน;

       สาธุ’ปฺปพุทฺธ หทยํ, ชาตํ เกรว กานนํฯ

๒๒๑. รูปกานิ พหูนฺเย’ว ‚, ยุตฺตา, ยุตฺตาทิเภทโต;

       วิสุํ น ตานิ วุตฺตานิ, เอตฺเถ’ว’นฺโตคธานิ’ติฯ

๒๒๒. “จนฺทิมา’กาสปทุม”, มิจฺเจตํ ขณฺฑรูปกํ;

        ทุฏฺฐ, “มมฺโพรุหวนํ, เนตฺตานิ’จฺจา”ทิ สุนฺทรํฯ

๒๒๓. ปริยนฺโต วิกปฺปานํ, รูปกสฺโส’ปมาย จ;

       นตฺถิ ยํ เตน วิญฺเญูยฺยํ, อวุตฺต มนุมานโตฯ

๒๒๔. ปุนปฺปุน มุจฺจารณํ ‚, ยมตฺถสฺส, ปทสฺส จ;

       อุภเยสญฺจ วิญฺเญูยฺยา, สา’ย’มาวุตฺติ นามโตฯ

อตฺถาวุตฺติ

๒๒๕. มโน หรติ สพฺเพสํ, อาททาติ ทิสา ทส;

       คณฺหาติ นิมฺมลตฺตญฺจ, ยโสราสิ ชินสฺส’ยํฯ

ปทาวุตฺติ

๒๒๖. วิภาเสนฺติ ทิสา สพฺพา, มุนิโน เทหกนฺติโย;

       วิภา เสนฺติ จ สพฺพาปิ, จนฺทาทีนํ หตา วิยฯ

อุภยาวุตฺติ

๒๒๗. ชิตฺวา วิหรติ กฺเลส, ริปุํ โลเก ชิโน อยํ;

        วิหรตฺย’ริวคฺโค’ยํ, ราสิภูโต’ว ทุชฺชเนฯ

๒๒๘. เอกตฺถ วตฺตมานมฺปิ, สพฺพวากฺโย’ปการกํ;

       ทีปกํ นาม ตํ จาทิ, มชฺฌ, นฺตวิสยํ ติธาฯ

อาทิ ทีปก

๒๒๙. อกาสิ พุทฺโธ เวเนยฺย, พนฺธูน มมิโต’ทยํ;

       สพฺพปาเปหิ จ สมํ, เนกติตฺถิยมทฺทนํฯ

มชฺเฌ ทีปก

๒๓๐. ทสฺสนํ มุนิโน สาธุ, ชนานํ ชายเต’มตํฯ

        ตท’ญฺเญูสํ ตุ ชนฺตูนํ, วิสํ นิจฺโจ’ปตาปนํฯ

อนฺตทีปก

๒๓๑. อจฺจนฺต กนฺต ลาวณฺย, จนฺทา’ตป มโนหโร;

       ชินา’นนิ’นฺทุ อินฺทุ จ, กสฺส นา’นนฺทโก ภเวฯ

มาลาทีปก

๒๓๒. โหตา’วิปฺปฏิสาราย, สีลํ, ปาโมชฺชเหตุ โส;

       ตํ ปีติเหตุ, สา จา’ยํ, ปสฺสทฺธฺยา’ทิ ปสิทฺธิธิยาฯ

๒๓๓. อิจฺจา’ทิทีปกตฺเตปิ, ปุพฺพํ ปุพฺพ มเปกฺขินี;

        วากฺยมาลา ปวตฺตาติ, ตํ มาลาทีปกํ มตํฯ

๒๓๔. อเนเน’ว’ปฺปกาเรน, เสสาน มปิ ทีปเก;

       วิกปฺปานํ วิธาตพฺพา, นุคติ สุทฺธพุทฺธิภิฯ

๒๓๕. วิเสส วจนิ’จฺฉายํ, นิเสธวจนํ ตุ ยํ;

       อกฺเขโป นาม โสยญฺจ, ติธา กาลปฺปเภทโตฯ

๒๓๖. เอกากี’ เนกเสนํ ตํ, มารํ ส วิชยี ชิโน;

       กถํ ต มถวา ตสฺส, ปารมีพล มีทิสํฯ

อตีตกฺเขโปฯ

๒๓๗. กึ จิตฺเต’ชาสมุคฺฆาตํ, อปตฺโต’สฺมีติ ขิชฺชเส;

       ปณาโม นนุ โส เย’ว, สกิมฺปิ สุคเต คโตฯ

วตฺตมานกฺเขโปฯ

๒๓๘. สจฺจํ น เต คมิสฺสนฺติ, สิวํ สุชนโคจรํ;

       มิจฺฉาทิฏฺฐิ ปริกฺกนฺต ‚, มานสา เย สุทุชฺชนาฯ

อนาคตกฺเขโปฯ

๒๓๙. เญูยฺโย อตฺถนฺตรนฺยาโส, โย, ญฺญวากฺยตฺถสาธโนฯ

        สพฺพพฺยาปี วิเสสฏฺโฐ, หิวิสิฏฺฐ’สฺส เภทโตฯ

หิ รหิต สพฺพพฺยาปี

๒๔๐. เตปิ โลกหิตา สตฺตา, สูริโย จนฺทิมา อปิ;

       อตฺถํ ปสฺส คมิสฺสนฺติ, นิยโม เกน ลงฺฆฺยเตฯ

หิ สหิต สพฺพพฺยาปี

๒๔๑. สตฺถา เทวมนุสฺสานํ, วสี โสปิ มุนิสฺสโร;

       คโต’ว นิพฺพุตึ สพฺเพ, สงฺขารา น หิ สสฺสตาฯ

หิ รหิต วิเสสฏฺฐ

๒๔๒. ชิโน สํสารกนฺตารา, ชนํ ปาเปติ ‚ นิพฺพุตึฯ

       นนุ ยุตฺตา คติ สา’ยํ, เวสารชฺช สมงฺคินํฯ

หิ สหิต วิเสสฏฺฐ

๒๔๓. สุรตฺตํ เต’ธรผุฏํ, ชิน! รญฺเชติ มานสํ;

        สยํ ราคปรีตา หิ, ปเร รญฺเชนฺติ สงฺคเตฯ

๒๔๔. วาจฺเจ คมฺเม ถ วตฺถูนํ, สทิสตฺเต ปเภทนํ;

       พฺยติเรโก’ย’มปฺเย’โก, ภยเภทา จตุพฺพิโธฯ

วาจฺจเอกพฺยติเรก

๒๔๕. คมฺภีรตฺต มหตฺตาทิ, คุณา ชลธินา ชิน!;

       ตุลฺโย ตฺว มสิ เภโท ตุ, สรีเรเน’ทิเสน เตฯ

วาจฺจ อุภยพฺยติเรก

๒๔๖. มหาสตฺตา’ติคมฺภีรา, สาคโร สุคโตปิ จ;

       สาคโร’ญฺชนสงฺกาโส, ชิโน จามีกรชฺชุติฯ

คมฺมเอกพฺยติเรก

๒๔๗. น สนฺตาปาปหํ เนวิ, จฺฉิตทํ มิคโลจนํ;

        มุนินฺท! นยนทฺวนฺทํ, ตว ตคฺคุณ ภูสิตํฯ

คมฺมอุภยพฺยติเรก

๒๔๘. มุนินฺทานน มมฺโภช, เมสํ นานตฺต มีทิสํ;

       สุวุตฺตา’มตสนฺทายี, วทนํ เน’ทิส’มฺพุชํฯ

๒๔๙. ปสิทฺธิธํ การณํ ยตฺถ, นิวตฺเตตฺวา’ ญาการณํ;

        สาภาวิกตฺต มถวา, วิภาพฺยํ สา วิภาวนาฯ

การณนฺตรวิภาวนา

๒๕๐. อนญฺชิตา’สิตํ เนตฺตํ, อธโร รญฺชิตา’รุโณ;

       สมานตา ภมุ จา’ยํ, ชินา’นาวญฺจิตา ตวฯ

สาภาวิก วิภาวนา

๒๕๑. น โหติ ขลุ ทุชฺชนฺย, มปิ ทุชฺชนสงฺคเม;

        สภาวนิมฺมลตเร, สาธุชนฺตูน เจตสิฯ

๒๕๒. ชนโก, ญาปโก เจติ, ทุวิธา เหตโว สิยุํฯ

        ปฏิสงฺขรณํ เตสํ, อลงฺการตาโย’ทิตํฯ

๒๕๓. ภาวา’ภาว กิจฺจวสา, จิตฺตเหตุวสาปิ จ;

        เภทา’นนฺตา อิทํ เตสํ, มุขมตฺต นิทสฺสนํฯ

๒๕๔. ปรมตฺถปกาเส’ก, รสา สพฺพมโนหรา;

        มุนิโน เทสนา’ยํ เม, กามํ โตเสติ มานสํฯ

ภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ

๒๕๕. ธีเรหิ สห สํวาสา, สทฺธมฺมสฺสา’ภิโยคโต;

       นิคฺคเหนิ’นฺทฺริยานญฺจ, ทุกฺขสฺสุ’ปสโม สิยาฯ

อภาวกิจฺโจ การกเหตุฯ

๒๕๖. มุนินฺท’จนฺท สํวาทิ, กนฺตภาโว’ปโสภินา;

       มุเขเน’ว สุโพธํ เต, มนํ ปาปา’ภินิสฺสฏํฯ

ภาวกิจฺโจ ญาปกเหตุฯ

๒๕๗. สาธุหตฺถา’รวินฺทานิ, สงฺโกจยติ เต กถํ;

        มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, ราคพาลา’ตโป ผุสํ?

อยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ

๒๕๘. สงฺโกจยนฺติ ชนฺตูนํ, ปาณิปงฺเกรุหานิ’ห;

       มุนินฺท! จรณทฺวนฺท, นข จนฺทาน’ มํสโวฯ

ยุตฺตการี จิตฺตเหตุฯ

๒๕๙. อุทฺทิฏฺฐานํ ปทตฺถานํ, อนุทฺเทโส ยถากฺกมํ;

       ‘สงฺขฺยาน’มิติ นิทฺทิฏฺฐํ, ยถาสงฺขฺยํ กโมปิ จฯ

๒๖๐. อาลาป หาส ลีฬาหิ, มุนินฺท! วิชยา ตว;

       โกกิลา กุมุทานิ โจ, ปเสวนฺเต วนํ ชลํฯ

๒๖๑. สิยา ปิยตรํ นาม, อตฺถรูปสฺส กสฺสจิ;

       ปิยสฺสา’ติสเยเน’ตํ, ยํ โหติ ปฏิปาทนํฯ

๒๖๒. ปีติยา เม สมุปฺปนฺนา, สนฺต! สนฺทสฺสนา ตว;

       กาเลนา’ยํ ภเว ปีติ, ตเว’ว ปุน ทสฺสนาฯ

๒๖๓. วณฺณิเตโน’ปมาเนน, วุตฺยา’ธิปฺเปต วตฺถุโน;

        สมาสวุตฺติ นามา’ยํ, อตฺถ สงฺเขป รูปโตฯ

๒๖๔. สา’ยํ วิเสสฺยมตฺเตน, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนา;

       อตฺเถ’ว อปรา ปฺย’ตฺถิ, ภินฺนา’ภินฺนวิเสสนาฯ

อภินฺนวิเสสน

๒๖๕. วิสุทฺธา’มตสนฺทายี, ปสตฺถรตนา’ลโย;

       คมฺภีโร จา’ย’ มมฺโพธิ, ปุญฺเญูนา’ปาทิโต มยาฯ

ภินฺนาภินฺนวิเสสน

๒๖๖. อิจฺฉิต’ตฺถปโท สาโร, ผลปุปฺโผ’ปโสภิโต;

       สจฺฉาโย’ย’มปุพฺโพว กปฺปรุกฺโข สมุฏฺฐิโตฯ

๒๖๗. สาครตฺเตน สทฺธมฺโม, รุกฺขตฺเตโน’ทิโต ชิโน;

        สพฺเพ สาธารณา ธมฺมา, ปุพฺพตฺรา’ญฺญตฺร ตุ’ตฺตยํฯ

๒๖๘. วตฺถุโน’ญฺญปฺปกาเรน, ฐิตา วุตฺติ ตท’ญฺญถา;

        ปริกปฺปียเต ยตฺถ, สา โหติ ปริกปฺปนาฯ

๒๖๙. อุปมา’พฺภนฺตรตฺเตน, กิริยาทิวเสน จ;

        กเมโน’ทาหริสฺสามิ, วิวิธา ปริกปฺปนาฯ

อุปมาพฺภนฺตรปริกปฺปนา

๒๗๐. อิจฺฉาภงฺคา’ตุรา’สีนา, ตา’ตินิจฺจล มจฺฉรา;

        วสํ เนนฺติ’ว ธีรํ ตํ, ตทา โยคา’ภิโยคโตฯ

กฺริยาปริกปฺปนา

๒๗๑. คชํ มาโร สมารุฬฺโห, ยุทฺธาย’จฺจนฺต’มุนฺนตํ;

        มคฺค มนฺเวสตี นูน, ชินภีโต ปลายิตุํฯ

คุณปริกปฺปนา

๒๗๒. มุนินฺท! ปาททฺวนฺเท เต, จารุ ราชิว สุนฺทเร;

        มญฺเญู ปาปา’ภิ’สมฺมทฺท, ชาตโสเณน โสณิมาฯ

๒๗๓. มญฺเญู, สงฺเก, ธุวํ, นูน, มิว, มิจฺเจว มาทิหิ;

        สา’ยํ พฺยญฺชียเต กฺวา’ปิ, กฺวา’ปิ วากฺเยน คมฺยเตฯ

คมฺมปริกปฺปนา

๒๗๔. ทยา สญฺชาต สรสา, เทหา นิกฺขนฺตกนฺติโย;

        ปีเณนฺตา ชิน! เต สาธุ, ชนํ สรสตํ นยุํฯ

๒๗๕. อารพฺภนฺตสฺส ยํกิญฺจิ, กตฺตุํ ปุญฺญวสา ปุน;

        สาธน’นฺตรลาโภ โย, ตํ วทนฺติ สมาหิตํฯ

๒๗๖. มารา’ริภงฺคา’ภิมุข, มานโส ตสฺส สตฺถุโน;

        มหามหี มหารวํ, รวี’ย’มุปการิกาฯ

๒๗๗. อวตฺวา’ภิมตํ ตสฺส, สิทฺธิธิยา ทสฺสน’ญฺญถา;

        วทนฺติ ตํ ‘ปริยาย, วุตฺตี’ติ สุจิพุทฺธโยฯ

๒๗๘. วิวฏ’งฺคณนิกฺขิตฺตํ, ธน’มารกฺข วชฺชิตํ;

        ธนกาม! ยถากามํ, ตุวํ คจฺฉ ยทิจฺฉสิฯ

๒๗๙. ถุตึ กโรติ นินฺทนฺโต, วิย ตํ พฺยาชวณฺณนํ;

        โทสา’ภาสา คุณา เอว, ยนฺติ สนฺนิธิ มตฺร หิฯ

๒๘๐. สญฺจาเลตุ มลํ ตฺวํ’สิ, ภุสํ กุวลยา’ขิลํ;

       วิเสสํ ตาวตา นาถ!, คุณานํ เต วทาม กึ?

๒๘๑. วิเสสิ’จฺฉายํ ทพฺพสฺส, กฺริยา, ชาติ, คุณสฺส จ;

       เวกลฺลทสฺสนํ ยตฺร, วิเสโส นาม ยํ ภเวฯ

๒๘๒. น รถา, น จ มาตงฺคา, น หยา, น ปทาตโย;

       ชิโต มาราริ มุนินา, สมฺภาราวชฺชเนน หิฯ

ทพฺพวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๓. น พทฺธา ภูกุฏิ, เนว, ผุริโต ทสนจฺฉโท;

       มาราริภงฺคํ จา’กาสิ, มุนิ วีโร วโร สยํฯ

กฺริยาวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๔. น ทิสาสุ พฺยาตฺตา ‚ รํสิ, นา’โลโก โลกปตฺถโฏ;

       ตถาปฺย’นฺธตมหรํ, ปรํ สาธุสุภาสิตํฯ

ชาติวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๕. น ขรํ, น หิ วา ถทฺธํ, มุนินฺท! วจนํ ตว;

       ตถาปิ คาฬฺหํ ขณติ, นิมฺมูลํ ชนตามทํฯ

คุณวิเสสวุตฺติฯ

๒๘๖. ทสฺสียเต’ติริตฺตํ ตุ, สูรวีรตฺตนํ ยหึ;

       วทนฺติ วิญฺญวจนํ, รุฬฺหาหงฺการ มีทิสํฯ

๒๘๗. ทเม นนฺโทปนนฺทสฺส, กึ เม พฺยาปารทสฺสนา?

       ปุตฺตา เม ปาทสมฺภตฺตา, สชฺชา สนฺเต’ว ตาทิเสฯ

๒๘๘. สิเลโส วจนา’เนกา, ภิเธยฺเย’กปทายุตํ;

       อภินฺนปทวากฺยาทิ, วสา เตธา’ย มีริโตฯ

๒๘๙. อนฺธตมหโร หารี, สมารุฬฺโห มโหทยํ;

       ราชเต รํสิมาลี’ยํ, ภควา โพธยํ ชเนฯ

อภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๙๐. สารทา’มลกา’ภาโส, สมานีต ปริกฺขโย;

       กุมุทา’กรสมฺโพโธ, ปีเณติ ชนตํ สุธีฯ

ภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๙๑. สมาหิต’ตฺตวินโย, อหีน มท มทฺทโน;

       สุคโต วิสทํ ปาตุ, ปาณินํ โส วินายโกฯ

ภินฺนาภินฺนปทวากฺยสิเลโสฯ

๒๙๒. วิรุทฺธา, วิรุทฺธา, ภินฺน, กมฺมา, นิยมวา, ปโร;

        นิยม’กฺเขปวจโน, อวิโรธิ, วิโรธฺย’ปิฯ

๒๙๓. โอจิตฺย สมฺโปสกาทิ, สิเลโส, ปทชา’ทิ ‚ ปิ;

         เอสํ นิทสฺสเนสฺเว’ว, รูป มาวิ ภวิสฺสติฯ

วิรุทฺธกมฺมสิเลส

๒๙๔. สวเส วตฺตยํ โลกํ, อขิลํ กลฺลวิคฺคโห;

       ปราภวติ มาราริ, ธมฺมราชา วิชมฺภเตฯ

อวิรุทฺธกมฺมสิเลส

๒๙๕. สภาวมธุรํ ปุญฺญ วิเสโส’ทย สมฺภวํ;

       สุณนฺติ วาจํ มุนิโน, ชนา ปสฺสนฺติ จา’มตํฯ

อภินฺนกมฺมสิเลส

๒๙๖. อนฺธการา’ปหาราย, สภาว มธุราย จ;

        มโน ปีเณติ ชนฺตูนํ, ชิโน วาจาย ภาย จฯ

นิยมวนฺตสิเลส

๒๙๗. เกส’กฺขีนํ’ว กณฺหตฺตํ, ภมูนํเยว วงฺกตา;

        ปาณิปาทา’ธรานํ’ว, มุนินฺทสฺสา’ภิรตฺตตาฯ

นิยมกฺเขปสิเลส

๒๙๘. ปาณิปาทา’ธเรสฺเว’ว, สาราโค ตว ทิสฺสติ;

        ทิสฺสเต โส’ย มถวา, นาถ! สาธุคุเณสฺว’ปิฯ

อวิโรธิสิเลส

๒๙๙. สลกฺขโณ’ติสุภโค, เตชสฺสี นิยโต’ทโย;

       โลเกโส ชิตสํกฺเลโส, วิภาติ สมณิสฺสโรฯ

วิโรธิสิเลส

๓๐๐. อสโมปิ สโม โลเก, โลเกโสปิ นรุตฺตโม;

        สทโย ปฺย’ทโย ปาเป, จิตฺตา’ยํ มุนิโน คติฯ

โอจิตฺยสมฺโปสกปทสิเลส

๓๐๑. สํสารทุกฺโข’ปหตา, วนตา ชนตา ตฺวยิ;

       สุข มิจฺฉิต มจฺจนฺตํ, อมตนฺทท! วินฺทติฯ

๓๐๒. คุณยุตฺเตหิ วตฺถูหิ, สมํ กตฺวาน กสฺสจิ;

       สํกิตฺตนํ ภวติ ยํ, สา มตา ตุลฺยโยคิตาฯ

๓๐๓. สมฺปตฺตสมฺมโท โลโก, สมฺปตฺตา’โลกสมฺปโท;

       อุโภหิ รํสิมาลี จ, ภควา จ ตโมนุโทฯ

๓๐๔. อตฺถนฺตรํ สาธยตา, กิญฺจิ ตํ สทิสํ ผลํ;

       ทสฺสียเต อสนฺตํ วา, สนฺตํ วา ตํ นิทสฺสนํฯ

อสนฺตผลนิทสฺสน

๓๐๕. อุทยา สมณินฺทสฺส, ยนฺติ ปาปา ปราภวํ;

       ธมฺมราชวิรุทฺธานํ, สูจยนฺตา ทุร’นฺตตํฯ

สนฺตผลนิทสฺสน

๓๐๖. สิโร นิกฺขิตฺต จรโณ, จฺฉริยาน’มฺพุชาน’ยํ;

       ปรม’พฺภุตตํ โลเก, วิญฺญาเปต’ตฺตโน ชิโนฯ

๓๐๗. วิภูติยา มหนฺตตฺตํ, อธิปฺปายสฺส วา สิยา;

       ปรมุกฺกํสตํ ยาตํ, ตํ มหนฺตตฺต มีริตํฯ

วิภูติมหนฺตตฺต

๓๐๘. กิรีฏ รตน’จฺฉายา, นุวิทฺธา’ตป วารโณ;

       ปุรา ปรํ สิรึ วินฺทิ, โพธิสตฺโต’ ภินิกฺขมาฯ

อธิปฺปายมหนฺตตฺต

๓๐๙. สตฺโต สมฺโพธิยํ โพธิ, สตฺโต สตฺตหิตาย โส;

       หิตฺวา สฺเนหรสาพนฺธ, มปิ ราหุลมาตรํฯ

๓๑๐. โคเปตฺวา วณฺณนียํ ยํ, กิญฺจิ ทสฺสียเต ปรํ;

        อสมํ วา สมํ ตสฺส, ยทิ สา วญฺจนา มตาฯ

อสมวญฺจนา

๓๑๑. ปุรโต น สหสฺเสสุ, น ปญฺเจสุ จ ตาทิโน;

       มาโร ปเรสุ ตสฺเส’สํ, สหสฺสํ ทสวฑฺฒิตํฯ

สมวญฺจนา

๓๑๒. วิวาท มนุยุญฺชนฺโต, มุนินฺทวทนิ’นฺทุนา;

        สมฺปุณฺโณ จนฺทิมา นา’ยํ, ฉตฺต เมตํ มโนภุโนฯ

๓๑๓. ปรานุวตฺตนาทีหิ, นิพฺพินฺเทนิ’ห ยา กตา;

        ถุติ ร’ปฺปกเต สา’ยํ, สิยา อปฺปกตตฺถุติฯ

๓๑๔. สุขํ ชีวนฺติ หริณา, วเนสฺว’ปรเสวิโนฯ

        อนายาโส ปลาเภหิ, ชลทพฺภงฺกุราทิภิฯ

๓๑๕. อุตฺตรํ อุตฺตรํ ยตฺถ, ปุพฺพปุพฺพวิเสสนํ;

       สิยา เอกาวลิ สา’ยํ, ทฺวิธา วิธิ, นิเสธโตฯ

วิธิเอกาวลิ

๓๑๖. ปาทา นขาลิ รุจิรา, นขาลิ รํสิ ภาสุรา;

       รํสีตโมปหาเน’ก, รสา โสภนฺติ สตฺถุโนฯ

นิเสธเอกาวลิ

๓๑๗. อสนฺตุฏฺโฐ ยติ เนว, สนฺโตโส นา’ลยาหโต;

        นา’ลโย โย ส ชนฺตูนํ, นา’นนฺต พฺยสนา วโหฯ

๓๑๘. ยหึ ภูสิย ภูสตฺตํ, อญฺญมญฺญูํ ตุ วตฺถุนํ;

       วินา’ว สทิสตฺตํ ตํ, อญฺญมญฺญวิภูสนํฯ

๓๑๙. พฺยามํ’สุ มณฺฑลํ เตน, มุนินา โลกพนฺธุนา;

        มหนฺตึ วินฺทตี กนฺตึ, โสปิ เตเนว ตาทิสึฯ

๓๒๐. กถนํ สหภาวสฺส, กฺริยาย จ, คุณสฺส จ;

       ‘สหวุตฺตี’ติ วิญฺเญูยฺยํ, ต’ทุทาหรณํ ยถาฯ

กฺริยาสหวุตฺติ

๓๒๑. ชลนฺติ จนฺทรํสีหิ, สมํ สตฺถุ นขํ สโว;

        วิชมฺภติ จ จนฺเทน, สมํ ตมฺมุขจนฺทิมาฯ

คุณสหวุตฺติ

๓๒๒. ชิโน’ทเยน มลีนํ, สห ทุชฺชน เจตสา;

        ปาปํ ทิสา สุวิมลา, สห สชฺชน เจตสาฯ

๓๒๓. วิโรธีนํ ปท’ตฺถานํ, ยตฺถ สํสคฺคทสฺสนํ;

        สมุกฺกํสา’ภิธานตฺถํ, มตา สา’ยํ วิโรธิตาฯ

๓๒๔. คุณา สภาว มธุรา, อปิ โลเก’ก พนฺธุโน;

        เสวิตา ปาป เสวีนํ, สมฺปทูเสนฺติ มานสํฯ

๓๒๕. ยสฺส กสฺส จิ ทาเนน, ยสฺส กสฺส จิ วตฺถุโน;

        วิสิฏฺฐสฺส ย มาทานํ, ‘ปริวุตฺตี’ติ สา มตาฯ

๓๒๖. ปุรา ปเรสํ ทตฺวาน, มนุญฺญูํ นยนาทิกํฯ

        มุนินา สมนุปฺปตฺตา, ทานิ สพฺพญฺญุตาสิรี ‚ฯ

๓๒๗. กิญฺจิ ทิสฺวาน วิญฺญาตา, ปฏิปชฺชติ ตํสมํ;

        สํสยา’ปคตํ วตฺถุํ, ยตฺถ โส’ยํ ภโม มโตฯ

๓๒๘. สมํ ทิสาสุ’ชฺชลาสุ, ชิน ปาท นขํ’สุนา;

        ปสฺสนฺตา อภินนฺทนฺติ, จนฺทา’ตป มนา ชนาฯ

๓๒๙. ปวุจฺจเต ยํ นามาทิ, กวีนํ ภาวโพธนํ;

        เยน เกนจิ วณฺเณน, ภาโว นามา’ย มีริโตฯ

๓๓๐. นนุ เตเย’ว สนฺตาโน, สาครา น กุลาจลา;

       มนมฺปิ มริยาทํ เย, สํวฏฺเฏปิ ชหนฺติ โนฯ

๓๓๑. องฺคงฺคิ ภาวา สทิส, พลภาวา จ พนฺธเน;

        สํสคฺโค’ลงฺกตีนํ โย, ตํ ‘มิสฺส’นฺติ ปวุจฺจติฯ

องฺคงฺคีภาวมิสฺส

๓๓๒. ปสตฺถา มุนิโน ปาท, นข รํสิ มหานที;

        อโห! คาฬฺหํ นิมุคฺเคปิ, สุขยตฺเย’ว เต ชเนฯ

สทิส พล ภาว มิสฺส

๓๓๓. เวโส สภาว มธุโร, รูปํ เนตฺต รสายนํ;

        มธู’ว มุนิโน วาจา, น สมฺปีเณติ กํ ชนํฯ

๓๓๔. อาสี นาม สิยา’ตฺถสฺส, อิฏฺฐสฺสา’สีสนํ ยถา;

        ติโลเก’กคติ นาโถ, ปาตุ โลก มปายโตฯ

๓๓๕. รส’ปฺปตีติ ชนกํ, ชายเต ยํ วิภูสนํ;

       ‘รสวนฺต’นฺติ ตํ เญูยฺยํ, รสวนฺต วิธานโตฯ

๓๓๖. ราคา’นต’พฺภุต สโรช มุขํ ธราย,

       ปาทา ติโลกครุโน’ธิก พนฺธราคา;

       อาทาย นิจฺจสรเสน กเรน คาฬฺหํ,

       สญฺจุมฺพยนฺติ สตตา’หิต สมฺภเมนฯ

๓๓๗. อิจฺจา’นุคมฺม ปุริมาจริยา’นุภาวํ,

        สงฺเขปโต นิคทิโต’ย มลงฺกตีนํ;

        เภโท’ปรูปริ กวีหิ วิกปฺปิยานํ,

       โก นาม ปสฺสิตุ มลํ ขลุ ตาส มนฺตํฯ

อิติ สงฺฆรกฺขิตมหาสามิ วิรจิเต สุโพธาลงฺกาเร

อตฺถาลงฺการาวโพโธ นาม

จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ