๒๙๒. ทาส ๔ ประเภท

๘. ทาสกกณฺฑ

๒๙๒. ทาส ๔ ประเภท

อนฺโตชาโต ธนกฺกีโต, ทาสโพฺยปคโต สยํ;

ทาสากรมรานีโต-เจฺจวํ เต จตุธา สิยุํฯ

“ทาสมี ๔ จำพวกคือ

ทาสเกิดภายใน ๑

ทาสที่ช่วยมาด้วยทรัพย์ ๑

ทาสที่เขานำมาเป็นเชลย ๑

บุคคลที่ยอมเป็นทาสเอง ๑ “

(กวิทปฺปณนีติ ๒๙๒, มหารหนีติ ๑๐๖, ธมฺมนีติ ๑๘๐)

..

ศัพท์น่ารู้ :

อนฺโตชาโต: (ผู้เกิดภายใน) อนโตชาต+สิ

ธนกฺกีโต: (ผู้ทีเขาซื้อมาด้วยทรัพย์) ธนกฺกีต+สิ, วิ. ธเนหิ กีโต ธนกฺกีโต, ปุริโส (บุรุษผู้ถูกซื้อด้วยทรัพย์ ชื่อว่า ธนกฺกีต) ต. ตัป.

ทาสพฺโยปคโต: (ผู้ที่เขาถึงความเป็นทาส) ทาสพฺย-อุปคต+สิ เป็นสมาส วิ. ทาสพฺยํ อุปคโต ทาสพฺโยปคโต, ปุริโส. (บุรุษผู้เข้าถึงความเป็นทาส ชือว่า ทาสพฺโยปคต) ทุ. ตัป.

สยํ (เอง, สมัครใจ) นิบาตใช้ในอรรถตติยาวิภัตติ

ทาสา (ทาส, คนรับใช้, ลูกจ้าง ท.) ทาส+โย

กรมรานีโตจฺเจวํ: ตัดบทเป็น กรมรานีโต (ผู้ที่เขานำมาเป็นเชลย) +อิติ (คือ)+เอวํ (อย่างนี้แล), คำว่า กรมร แปลว่า ผู้ควรตายด้วยน้ำมือ (ของข้าศึก) ส่วน อานีโต (ถูกนำมาแล้ว) อา+นี-นเย ในการนำไป+ต ปัจจัย กิริยากิตก์, อิติ และ เอวํ เป็นนิบาตบท

เต: (เหล่านั้น) ต+โย วิเสสนะของ ทาสา

จตุธา: (สี่อย่าง, สี่พวก) จตุ+ธา ปัจจัย เป็นอัพยยตัทธิต ลง ธา ปัจจัยหลังสังขยา ในอรรถจำแนก (วิภาคตฺเถ) ด้วยสูตรว่า วิภาเค ธา จ. (รู ๔๒๐)

สิยุํ: (พึงมี, พึงเป็น) อส+อ+เอยฺยุํ ภูวาทิคณะ หูวาทินัย กัตตุวาจก

..

วันนี้เราขึ้นกัณฑ์ใหม่ ชื่อ ทาสกัณฑ์ แปลว่า หมวดว่าด้วยทาส (ลูกจ้าง, คนใช้)

ศัพท์ว่า ทาส มีวิเคราะห์ว่า ทาสนฺติ เอตสฺสาติ ทาโส (ชื่อว่า ทาส เพราะเป็นที่ให้ของชน ท.) ทาสิ-ทาเน ในการให้+อ ปัจจัย หรือ วิ. ทาตพฺโพติ ทาโส (ชื่อว่า ทาส เพราะเป็นผู้อันเขาพึงให้) ทา-ทาเน+ส ปัจจัย (อภิธาน-สูจิ)

คาถานี้มีปรากฏในอภิธานัปปทีปิกา ๕๑๕ ไม่แน่ใจว่า อภิธาน. นำมาจากนีติ หรือ นีตินำมาจากอภิธาน. ขอให้ท่านผู้รู้และนักศึกษาช่วยกันค้นหาหลักฐานต่อไปเถิด

ในอภิธานัปปทีปิกา คาถา ๕๑๕ มีดังนี้

อนฺโตชาโต ธนกฺกีโต, ทาสพฺโย’ปคโต สยํ;

ทาสา กรมรานีโต, จฺเจวํ เต จตุธา สิยุํ.

ทาสมี ๔ จำพวกคือ

๑. ทาสเกิดภายใน

๒. ทาสที่ช่วยมาด้วยทรัพย์

๓. ทาสที่เขานำมาเป็นเชลย และ

๔. บุคคลที่ยอมเป็นทาสเอง.

ส่วนความโดยพิศดารปรากฏในพระวินัยปิฏก ภิกขุนีวิภังค์ เล่ม ๓ ข้อ ๓๒, และอรรถกถาพระวินัย สมันตปสาทิกา ทาสวัตถุกถา