๑๕๗. อยู่อาจตาย ไปอาจรอด

๑๕๗. อยู่อาจตาย ไปอาจรอด

เทสํ โอสชฺช คจฺฉนฺติ, สีโห สปฺปุริโส คโช;

ตตฺเถว นิธนํ ยนฺติ, กาโก กาปุริโส มิโคฯ

„ราชสีห์ ๑ สัตบุรุษ ๑ ช้าง ๑

ละทิ้งสถานที่อยู่แล้ว ย่อมหนีไป

(หาความเจริญ), ส่วนกา ๑ คนชั่ว ๑ 

เนื้อ ๑ ย่อมถึงความตาย ในที่นั้นแล.“

(โลกนีติ หมวดเบ็ดเตล็ด คาถาที่ ๑๕๗, ธัมมนีติ-๘๔, มหารหนีติ ๖๘)

..

ศัพท์น่ารู้ :

เทสํ (ประเทศ, สถานที่,​ ถิ่นที่อยู่) เทส+อํ, ในธัมมนีติ สนธิเป็น เทสโมสชฺช

โอสชฺช (ละ, ทิ้ง, ถอยออก) อว+√สช+ตฺวา แปลง ตฺวา เป็น ย § สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย. (รู ๖๔๑) แปลง ย กับที่สุดธาตุเป็น ช และเทฺวภาวะ § ตถา กตฺตริ จ. (รู ๕๑๑)

คจฺฉนฺติ (ย่อมไป) √คมุ+อ+อนฺติ ภูวาทิ. กัตตุ.

สีโห (ราชสีห์) สีห+สิ

สปฺปุริโส (สัตบุรุษ, คนประเสริฐ,​ คนดี) สนฺต+ปริส > สปฺปุริส+สิ

คโช (ช้าง, คชสาร) คช+สิ

ตตฺเถว ตัดบทเป็น ตตฺถ+เอว (ในที่นั้น นั่นเทียว) 

นิธนํ (ความตาย) นิธน+อํ (ป. นป.)

ยนฺติ (ย่อมถึง, ย่อมไป) √ยา+อ+อนฺติ ภูวาทิ. กัตตุ.

กาโก (กา, นกกา ท.) กาก+สิ

กาปุริโส (บุรุษผู้น่าเกลียด, คนชั่ว, คนเลว) กุ+ปุริส > กาปุริส+สิ, แปลง กุ (= กุจฺฉิต - น่าเกลียด) เป็น กา ได้บ้าง § กกปฺปตฺเถสุ จ. (รู ๓๔๗)

มิโค (เนื้อ ท.) มิค+สิ

ในธัมมนีติและมหารหนีติ ท่านใช้เป็นพหูพจน์ คือ สีหา, สปฺปุริสา, คชา, กากา, กาปุริสา, มิคา.

วิเคราะห์คำว่า ช้าง.

คโช (ช้าง) มาจาก คช-มทฺทนสทฺเทสุ (ในความเมาและออกเสียง) +อ ปัจจัย,

วิ. คชตีติ คโช.

(สัตว์ที่ชื่อว่า ช้าง เพราะอรรถว่า เป็นผู้ร้องคำราม) 

คช เป็นได้ ๒ คณะธาตุ คือ

๑. ถ้าเป็น หมวดภูธาตุ ให้แจกเป็น : คชติ คชนฺติ, คชสิ คชถ, คชามิ คชาม เป็นต้น

๒. ถ้าเป็น หมวดจุรธาตุ ให้แจกเป็น : คเชติ คเชนฺติ คชยติ คชยนฺติ, คเชสิ คเชถ คชยสิ คชยถ, คเชมิ คเชม คชยามิ คชยาม เป็นต้น

..