๑๖๓. ขวัญเมืองประเทืองรัฐ

๑๖๓. ขวัญเมืองประเทืองรัฐ

กสฺสโก วาณิโชมจฺโจ, สมโณ สุตสีลวา;

เตสุ วิปุลชาเตสุ, รฎฺฐมฺปิ วิปุลํ สิยาฯ

„ชาวนา ๑ พ่อค้า ๑ ข้าราชการ ๑,

และสมณะ มีความรู้ มีศีลบริสุทธิ์ ๑,

เมื่อชนทั้ง ๔ เหล่านี้ มีจำนวนมาก,

แม้ประเทศ ย่อมเจริญไพบูลย์ไปด้วย.“

(โลกนีติ หมวดเบ็ดเตล็ด คาถาที่ ๑๖๓, ธัมมนีติ ๒๗๒, มหารหนีติ ๑๖๔, กวิทัปปณนีติ ๒๗๐)

..

ศัพท์น่ารู้ :

กสฺสโก (ชาวนา, เกษตรกร) กสฺสก+สิ, กส-วิเลขเณ+ณฺวุ วิ. กสฺสตีติ กสฺสโก. (คนไถ ชื่อว่า ชาวนา)

วาณิโชมจฺโจ ตัดบทเป็น วาณิโช+อมจฺโจ, วาณิโช (พ่อค้า, พาณิช) วาณิช+สิ, + อมจฺโจ (อำมาตย์, ข้าราชการ) อามจฺจ+สิ

สมโณ (ผู้สงบ, สมณะ, นักบวช) สมณ+สิ วิ. สเมตีติ สมโณ (ผู้สงบ ชื่อว่า สมณะ) หรือ วิ. สมียติ ปาปํ อเนนาติ สมโณ (ผู้สงบระงับบาปได้ ชื่อว่า สมณะ) มาจาก สมุ+ยุ แปลง ยุ เป็น อน แปลง น เป็น ณ.

สุตสีลวา (ผู้มีสุตะมีความรู้) สุต+สีล > สุตสีล+วนฺตุ > สุตสีลวนฺตุ+สิ วิเคราะห์ว่า. สุตญฺจ สีลญฺจาติ สุตสีลํ (สุตะและศึล ชื่อว่า สุตสีล), สุตสีลํ ยสฺส อตฺถีติ สุตสีลวา, สมโณ. (ผู้มีสุตะและศีล ขื่อว่า สุตสีลวา) ตทัสสัตถิตัทธิต มีทวันทวสมาสเป็นท้อง.

เตสุ (เหล่านั้น) ต+สุ สัพพนาม

วิปุลชาเตสุ (เกิดความไพบูลย์, เกิดมีจำนวนมากมาย) วิปุลชาต+สุ

รฎฺฐมฺปิ (แม้รัฐ, เมือง, ประเทศ) รฏฺฐํ+อปิ เป็นนิบาต ส่วน รฏฐํ มาจาก รฏฺฐ+สิ นป.

วิปุลํ (ไพบูลย์, เจริญ, งอกงาม) วิปุล+สิ

สิยา (พึงมี, พึงเป็น) √อส+อ+เอยฺย ภูวาทิคณะ กัตตุวาจก

..