สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๔. อตฺถตฺติกวิภาค

๑๔. อตฺถตฺติกวิภาค

ภูธาตุ ตาย นิปฺผนฺน-รูปญฺจาติ อิทํ ทฺวยํ;

กตฺวา ปธานมมฺเหหิ, สพฺพเมตํ ปปญฺจิตํฯ

ภวติสฺส วสา ทานิ, วกฺขามตฺถตฺติกํ วรํ;

อตฺถุทฺธาโร ตุมนฺตญฺจ, ตฺวาทิยนฺตํ ติกํ อิธฯ

ตสฺมา ตาว ภูธาตุโต ปวตฺตสฺส ภูตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร นียเต –

ขนฺธสตฺตามนุสฺเสสุ, วิชฺชมาเน จ ธาตุยํ;

ขีณาสเว รุกฺขาทิมฺหิ, ภูตสทฺโท ปวตฺตติฯ

อุปฺปาเท จาปิ วิญฺเญยฺโย, ภูตสทฺโท วิภาวินา;

วิปุเล โสปสคฺโคยํ, หีฬเน วิธเมปิ จ;

ปราชเย เวทิยเน, นาเม ปากฎตาย จฯ

วุตฺตญฺเหตํ – ภูตสทฺโท ปญฺจกฺขนฺธามนุสฺสธาตุวิชฺชมานขีณาสวสตฺตรุกฺขาทีสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ภูตมิทนฺติ ภิกฺขเว สมนุปสฺสถา’’ติอาทีสุ หิ อยํ ปญฺจกฺขนฺเธสุ ทิสฺสติฯ ‘‘ยานีธ ภูตานิ สมาคตานี’’ติ เอตฺถ อมนุสฺเสฯ ‘‘จตฺตาโร โข ภิกฺขุ มหาภูตา เหตู’’ติ เอตฺถ ธาตูสุฯ ‘‘ภูตสฺมึ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทีสุ วิชฺชมาเนฯ ‘‘โย จ กาลฆโส ภูโต’’ติ เอตฺถ ขีณาสเวฯ ‘‘สพฺเพว นิกฺขิปิสฺสนฺติ, ภูตา โลเก สมุสฺสย’’นฺติ เอตฺถ สตฺเตฯ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติ เอตฺถ รุกฺขาทีสูติฯ มูลปริยายสุตฺตฎฺฐกถาย วจนํ อิทํฯ ฎีกายมาทิสทฺเทน อุปฺปาทาทีนิ คยฺหเรฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ชาตํ ภูตํ สงฺขต’’นฺติอาทีสุ ภูตสทฺโท อุปฺปาเท ทิสฺสติฯ สอุปสคฺโค ปน ‘‘ปภูตมริโย ปกโรติ ปุญฺญ’’นฺติอาทีสุ วิปุเลฯ ‘‘เยภุยฺเยน ภิกฺขูนํ ปริภูตรูโป’’ติอาทีสุ หีฬเนฯ ‘‘สมฺภูโต สาณวาสี’’ติอาทีสุ ปญฺญตฺติยํฯ ‘‘อภิภูโต มาโร วิชิโต สงฺคาโม’’ติอาทีสุ วิธมเนฯ ‘‘ปราภูตรูโปโข อยํ อเจโล ปาถิกปุตฺโต’’ติอาทีสุ ปราชเยฯ ‘‘อนุภูตํ สุขทุกฺข’’นฺติอาทีสุ เวทิยเนฯ ‘‘วิภูตํ ปญฺญายา’’ติอาทีสุ ปากฎีกรเณ ทิสฺสติ, เต สพฺเพ ‘‘รุกฺขาทีสู’’ติอาทิสทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฎฺฐพฺพาติฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๓. สวินิจฺฉยสงฺขฺยานามนามิกปทมาลา

๑๓. สวินิจฺฉยสงฺขฺยานามนามิกปทมาลา

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สงฺขฺยานามิกปนฺติโย;

ภูธาตุเชหิ รูเปหิ, อญฺเญหิ จุปโยชิตุํฯ

ยา หิ สา เหฎฺฐา อมฺเหหิ เอก ทฺวิติ จตุอิจฺเจเตสํ สงฺขฺยาสพฺพนามานํ นามิกปทมาลา กถิตา, ตํ ฐเปตฺวา อิธ อสพฺพนามานํ ปญฺจ ฉ สตฺตาทีนํ สงฺขฺยานามานํ นามิกปทมาลา ภูธาตุมเยหิ อญฺเญหิ จ รูเปหิ โยชนตฺถํ วุจฺจเต –

ปญฺจ, ปญฺจหิ, ปญฺจภิ, ปญฺจนฺนํ, ปญฺจสุฯ สตฺตนฺนํ วิภตฺตีนํ วเสน เญยฺยํฯ ‘‘ปญฺจ ภูตา, ปญฺจ อภิภวิตาโร, ปญฺจ ปุริสา, ปญฺจ ภูมิโย, ปญฺจ กญฺญาโย, ปญฺจ ภูตานิ, ปญฺจ จิตฺตานี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํฯ ฉ, ฉหิ, ฉภิ, ฉนฺนํ, ฉสุ, ฉสฺสุ อิติปิฯ ‘‘ฉสฺสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสฺสุ กฺรุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ หิ ปาฬิฯ สตฺต, สตฺตหิ, สตฺตภิ, สตฺตนฺนํ, สตฺตสุฯ อฎฺฐ, อฎฺฐหิ, อฎฺฐภิ, อฎฺฐนฺนํ, อฎฺฐสุฯ นว, นวหิ, นวภิ, นวนฺนํ, นวสุฯ ทส, ทสหิ, ทสภิ, ทสนฺนํ, ทสสุฯ เอวํ เอกาทสฯ ทฺวาทส, พารสฯ เตรส, เตทส, เตฬสฯ จตุทฺทส, จุทฺทสฯ ปญฺจทส, ปนฺนรสฯ โสฬสฯ สตฺตรสฯ อฎฺฐารส, อฎฺฐารสหิ, อฎฺฐารสภิ, อฎฺฐารสนฺนํ, อฎฺฐารสสุฯ สพฺพเมตํ พหุวจนวเสน คเหตพฺพํฯ

เอกูนวีสติ, เอกูนวีสํ อิจฺจาทิปิฯ เอกูนวีสาย, เอกูนวีสายํ, เอกูนวีส ภิกฺขู ติฎฺฐนฺติ, เอกูนวีสํ ภิกฺขู ปสฺสติ, เอวํ ‘‘กญฺญาโย จิตฺตานี’’ติ จ อาทินา โยเชตพฺพํฯ เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ ธมฺโม เทสิโต, เอกูนวีสาย กญฺญาหิ กตํ, เอกูนวีสาย จิตฺเตหิ กตํ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ จีวรํ เทติ, เอกูนวีสาย กญฺญานํ ธนํ เทติ, เอกูนวีสาย จิตฺตานํ รุจฺจติ, เอกูนวีสาย ภิกฺขูหิ อเปติ ฯ เอวํ กญฺญาหิ จิตฺเตหิฯ เอกูนวีสาย ภิกฺขูนํ สนฺตกํ, เอวํ กญฺญานํ จิตฺตานํฯ เอกูนวีสายํ ภิกฺขูสุ ปติฎฺฐิตํฯ เอวํ ‘‘กญฺญาสุ จิตฺเตสู’’ติ โยเชตพฺพํฯ เอกูนวีสติ, เอกูนวีสติํ, เอกูนวีสติยา, เอกูนวีสติยํฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๒. สพฺพนามตํสทิสนามนามิกปทมาลา

๑๒. สพฺพนามตํสทิสนามนามิกปทมาลา

อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, สพฺพนามญฺจ ตสฺสมํ;

นามญฺจ โยชิตํ นานา-นาเมเหว วิเสสโตฯ

ยานิ โหนฺติ ติลิงฺคานิ, อนุกูลานิ ยานิ จ;

ติลิงฺคานํ วิเสเสน, ปทาเนตานิ นามโตฯ

‘‘สพฺพสาธารณกานิ, นามานิ’’จฺเจว อตฺถโต;

สพฺพนามานิ วุจฺจนฺติ, สตฺตวีสติ สงฺขโตฯ

เตสุ กานิจิ รูเปหิ, เสสาญฺเญหิ จ ยุชฺชเร;

กานิจิ ปน สเหว, เอเตสํ ลกฺขณํ อิทํฯ

เอตสฺมา ลกฺขณา มุตฺตํ, น ปทํ สพฺพนามิกํ;

ตสฺมาตีตาทโย สทฺทา, คุณนามานิ วุจฺจเรฯ

สพฺพนามานิ นาม – สพฺพ กตร กตม อุภย อิตร อญฺญอญฺญตร อญฺญตม ปุพฺพ ปร อปร ทกฺขิณ อุตฺตร อธร ย ต เอต อิม อมุ กึ เอก อุภทฺวิ ติ จตุ ตุมฺห อมฺห อิจฺเจตานิ สตฺตวีสฯ

เอเตสุ สพฺพสทฺโท สกลตฺโถ, โส จ สพฺพสพฺพาทิวเสน เญยฺโยฯ กตร กตมสทฺทา ปุจฺฉนตฺถาฯ อุภยสทฺโท ทฺวิอวยวสมุทายวจโนฯ อิตรสทฺโท วุตฺตปฎิโยคีวจโนฯ อญฺญสทฺโท อธิคตาปรวจโนฯ อญฺญตร อญฺญตมสทฺทา อนิยมตฺถาฯ ปุพฺพาทโย อุตฺตรปริยนฺตา ทิสากาลาทิววตฺถาวจนาฯ ตถา หิ ปุพฺพ ปรา ปร ทกฺขิณุตฺตรสทฺทา ปุลฺลิงฺคตฺเต ยถารหํ กาลเทสาทิวจนา, อิตฺถิลิงฺคตฺเต ทิสาทิวจนา, นปุํสกลิงฺคตฺเต ฐานาทิวจนาฯ อธรสทฺโทปิ เหฎฺฐิมตฺถวาจโก ววตฺถาวจโนเยว, โส จ ติลิงฺโค ‘‘อธโร ปตฺโตฯ อธรา อรณี, อธรํ ภาชน’’มิติ, ยํสทฺโท อนิยมตฺโถฯ ตํสทฺโท ปรมฺมุขาวจโนฯ เอตสทฺโท สมีปวจโนฯ อิมสทฺโท อจฺจนฺตสมีปวจโนฯ อมุสทฺโท ทูรวจโนฯ กึสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถฯ เอกสทฺโท สงฺขาทิวจโนฯ วุตฺตญฺหิ –

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๑. วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปนนามิกปทมาลา

๑๑. วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิปริทีปนนามิกปทมาลา

วาจฺจาภิเธยฺยลิงฺคาทิ-วเสนปิ อิโต ปรํ;

ภาสิสฺสํ ปทมาลาโย, ภาสิตสฺสานุรูปโตฯ

ตตฺถ วาจฺจลิงฺคานีติ อปฺปธานลิงฺคานิ, คุณนามสงฺขาตานิ วา ลิงฺคานิฯ อภิเธยฺยลิงฺคานีติ ปธานลิงฺคานิ, คุณีปทสงฺขาตานิ วา ลิงฺคานิฯ ยสฺมา ปน เตสุ วาจฺจลิงฺคานิ นาม อภิเธยฺยลิงฺคานุวตฺตกานิ ภวนฺติ, ตสฺมา สพฺพานิ ภูธาตุมยานิ จ วาจฺจลิงฺคานิ อภิเธยฺยลิงฺคานุรูปโต โยเชตพฺพานิฯ เตสํ ภูธาตุมยานิ วาจฺจลิงฺคานิ สรูปโต นามิกปทมาลาย อโยชิตานิปิ ตตฺถ ตตฺถ นยโต โยชิตานิ , ตสฺมา น ทานิ ทสฺเสสฺสามฯ อภูธาตุ มยานิปิ กิญฺจาปิ นยโต โยชิตานิ, ตถาปิ โสตารานํ ปโยเคสุ โกสลฺลชนนตฺถํ กถยาม, นามิกปทมาลญฺจ เนสํ ทสฺเสสฺสาม กิญฺจิ ปโยคํ วทนฺตาฯ

ทีโฆ รสฺโส นีโล ปีโต, สุกฺโก กณฺโห เสฏฺโฐ ปาโป;

สทฺโธ สุทฺโธ อุจฺโจ นีโจ, กโตตีโต อิจฺจาทีนิฯ

ทีฆา ชาครโต รตฺติ, ทีฆํ สนฺตสฺส โยชนํ;

ทีโฆ พาลาน สํสาโร, สทฺธมฺมํ อวิชานตํฯ

ทีโฆ, ทีฆาฯ ทีฆํ, ทีเฆฯ ทีเฆน, ทีเฆหิ, ทีเฆภิฯ ทีฆสฺส, ทีฆานํฯ ทีฆา, ทีฆสฺมา, ทีฆมฺหา, ทีเฆหิ, ทีเฆภิฯ ทีฆสฺส, ทีฆานํฯ ทีเฆ, ทีฆสฺมึ, ทีฆมฺหิ, ทีเฆสุฯ โภทีฆ, ภวนฺโต ทีฆาฯ ‘‘ทีฆาติ มํ ปกฺโกเสยฺยาถา’’ติ อิทเมตฺถ นิทสฺสนํฯ

ทีฆา, ทีฆา, ทีฆาโยฯ ทีฆํ, ทีฆา, ทีฆาโยฯ ทีฆายฯ เสสํ กญฺญานเยน เญยฺยํฯ

ทีฆํ, ทีฆานิ, ทีฆาฯ ทีฆํ, ทีฆานิ, ทีเฆฯ ทีเฆนฯ เสสํ จิตฺตนเยน เญยฺยํฯ รสฺสาทีนิ จ เอวเมว วิตฺถาเรตพฺพานิฯ อยํ วาจฺจลิงฺคานํ นามิกปทมาลา, ‘‘คุณนามานํ นามิกปทมาลา’’ติ วตฺตุํ วฎฺฎติฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๑๐. ลิงฺคตฺตยมิสฺสกนามิกปทมาลา

๑๐. ลิงฺคตฺตยมิสฺสกนามิกปทมาลา

อธิกูนกโต เจก-กฺขรโต จ อิโต ปรํ;

ตีณิ ลิงฺคานิ มิสฺเสตฺวา, ปทมาลมนากุลํฯ

นานาสุขุมสงฺเกต-คเตสฺวตฺเถสุ วิญฺญุนํ;

คมฺภีรพุทฺธิจารตฺถํ, ปวกฺขามิ ยถาพลํฯ

อิตฺถี ถี จ ปภา ภา จ, คิรา รา ปวนํ วนํ;

อุทกญฺจ ทกํ กญฺจ, วิตกฺโก อิติ จาทโยฯ

ภู ภูมิ เจว อรญฺญํ, อรญฺญานีติ จาทโย;

ปญฺญา ปญฺญาณํ ญาณญฺจ, อิจฺจาที จ ติธา สิยุํฯ

โก วิ สา เจว ภา รา จ, ถี ธี กุ ภู ตเถว กํ;

ขํ โค โม มา จ สํ ยํ ตํ, กิมิจฺจาที จ เอกิกาติฯ

อยํ ลิงฺคตฺตยมิสฺสโก นามิกปทมาลาอุทฺเทโสฯ ตตฺร อิตฺถี, อิตฺถี, อิตฺถิโยฯ อิตฺถึ…เป.… โภติโย อิตฺถิโยฯ

ถี ถี, ถิโยฯ ถึ, ถี, ถิโยฯ ถิยา, ถีหิ, ถีภิฯ ถิยา, ถีนํฯ ถิยา, ถีหิ, ถีภิฯ ถิยา, ถีนํฯ ถิยา, ถิยํ, ถีสุฯ โภติ ถิ, โภติโย ถี, โภติโย ถิโยฯ เอตฺถ –

‘‘กุกฺกุฎา มณโย ทณฺฑา, ถิโย จ ปุญฺญลกฺขณา;

อุปฺปชฺชนฺติ อปาปสฺส, กตปุญฺญสฺส ชนฺตุโน;

ถิยา คุยฺหํ น สํเสยฺย; ถีนํ ภาโว ทุราชาโน’’ติ

อาทีนิ นิทสฺสนปทานิฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๙. นปุํสกลิงฺคนามิกปทมาลา

๙. นปุํสกลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตนปุํสกลิงฺคานํ ‘‘ภูตํ’’อิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิฯ จิตฺเตน, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺตา, จิตฺตสฺมา, จิตฺตมฺหา, จิตฺเตหิ, จิตฺเตภิฯ จิตฺตสฺส, จิตฺตานํฯ จิตฺเต, จิตฺตสฺมึ, จิตฺตมฺหิ, จิตฺเตสุฯ โภจิตฺต, โภจิตฺตา, ภวนฺโต จิตฺตานิฯ ยมกมหาเถรมตํฯ

เอตฺถ กิญฺจาปิ ‘‘จิตฺตา’’ติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ ‘‘จิตฺเต’’ติ อุปโยคพหุวจนญฺจ อนาคตํ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ อญฺเญสมฺปิ ตาทิสานํ นิคฺคหีตนฺตนปุํสกรูปานํ ทสฺสนโต วิภงฺคปาฬิยญฺจ ‘‘ฉ จิตฺตา อพฺยากตา’’ติอาทิทสฺสนโต คเหตพฺพเมว , ตสฺมา ‘‘จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺตาฯ จิตฺตํ, จิตฺตานิ, จิตฺเต’’ติ กโม เวทิตพฺโพฯ นิคฺคหีตนฺตานญฺหิ นปุํสกลิงฺคานํ กตฺถจิ โอกา รนฺตปุลฺลิงฺคานํ วิย ปจฺจตฺโตปโยคพหุวจนานิ ภวนฺติฯ ตานิ จ ปุลฺลิงฺเคน วา สลิงฺเคน วา อลิงฺเคน วา สทฺธึ สมานาธิกรณานิ หุตฺวา เกวลานิ วา ปาวจเน สญฺจรนฺติฯ อตฺร ‘‘จตฺตาโร สติปฎฺฐานาฯ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาฯ สพฺเพ มาลา อุเปนฺติมํฯ ยสฺส เอเต ธนา อตฺถิฯ จตฺตาโร มหาภูตาฯ ตีณินฺทฺริยาฯ เทฺว อินฺทฺริยาฯ ทสินฺทฺริยาฯ เทฺว มหาภูเต นิสฺสาย เทฺว มหาภูตา, ปญฺจ วิญฺญาณา, จตุโร องฺเค อธิฎฺฐาย, เสมิ วมฺมิกมตฺถเก, รูปา สทฺทา รสา คนฺธาฯ รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จฯ จกฺขุญฺจ ปฎิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺติ เอวมาทโย อเนกสตา ปาฬิปฺปเทสา ทฎฺฐพฺพาฯ

เอตฺถ ปน ‘‘สติปฎฺฐานา’’ติอาทีนิ ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ น คเหตพฺพานิ สติปฎฺฐานสทฺทาทีนํ ปฐเมกวจนฎฺฐาเน โอกา รนฺตปุลฺลิงฺคภาเวน ฐิตภาวสฺส อทสฺสนโตฯ ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทีนิเยว ปน ปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตานีติ คเหตพฺพานิ นิโยคา นิคฺคหีตนฺเตหิ นปุํสกลิงฺเคหิ สติปฎฺฐานสทฺทาทีหิ สทฺธึ เตสํ สมานาธิกรณภาวสฺส ทสฺสนโตติฯ

ปทมัญชรี ตอนที่ 22 : มาตุ (แม่)

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา

๘. อิตฺถิลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ อิตฺถิลิงฺเคสุ อาการนฺตสฺส ภูธาตุมยสฺส ปกติรูปภูตสฺส ภาวิกาสทฺทสฺส นามิกปทมาลายํ วตฺตพฺพายมฺปิ ปสิทฺธสฺส ตาว กญฺญาสทฺทสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

กญฺญา, กญฺญา, กญฺญาโยฯ กญฺญํ, กญฺญา, กญฺญาโยฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ, กญฺญาภิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ กญฺญาย, กญฺญาหิ, กญฺญาภิฯ กญฺญาย, กญฺญานํฯ กญฺญาย, กญฺญายํ, กญฺญาสุฯ โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโยฯ อยมมฺหากํ รุจิฯ

เอตฺถ ‘‘กญฺญา’’ติ เอกวจนพหุวจนวเสน วุตฺตํ, นิรุตฺติปิฎเก พหุวจนวเสน วุตฺโต นโย นตฺถิฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘สทฺธา ติฎฺฐติ, สทฺธาโย ติฎฺฐนฺติฯ สทฺธํ ปสฺสติ, สทฺธาโย ปสฺสตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘สทฺธา’’ติ พหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ นาคตํ, ตถาปิ ‘‘พาหา ปคฺคยฺห ปกฺกนฺทุํ, สิวิกญฺญา สมาคตาฯ อเหตุ อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต พาหากญฺญา สญฺญาสทฺทาทีนํ พหุวจนตา คเหตพฺพาฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภติ กญฺเญ, โภติ กญฺญา’’ติ เทฺว เอกวจนานิ วตฺวา ‘‘โภติโย กญฺญาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฎเก ปน ‘‘โภติ สทฺธา’’ติ เอกวจนํ วตฺวา ‘‘โภติโย สทฺธาโย’’ติ เอกํ พหุวจนํ วุตฺตํฯ มยํ ปเนตฺถ ‘‘เอหิ พาเล ขมาเปหิ, กุสราชํ มหพฺพลํฯ ผุสฺสตี วรวณฺณาเภฯ เอหิ โคเธ นิวตฺตสฺสู’’ติอาทิปาฬิทสฺสนโต ‘‘โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา, กญฺญาโย’’ติ เอวํปการานิเยว อาลปเนกวจนพหุวจนานิ อิจฺฉามฯ เอตฺถ ‘‘โภติ กญฺเญ’’ติ อยํ นโย อมฺมาทีสุ มาตาทีสุ จ น ลพฺภติฯ

ภาวิกา, ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ ภาวิกํ, ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิฯ ภาวิกาย, ภาวิกานํฯ ภาวิกาย, ภาวิกาหิ, ภาวิกาภิฯ ภาวิกาย, ภาวิกานํฯ ภาวิกาย, ภาวิกายํ, ภาวิกาสุฯ โภติ ภาวิเก, โภติโย ภาวิกา, ภาวิกาโยฯ

เอวํ เหฎฺฐุทฺทิฎฺฐานํ สพฺเพสํ ภูธาตุมยานํ ‘‘ภาวนา วิภาวนา’’อิจฺเจวมาทีนํอาการนฺตปทานํ อญฺเญสญฺจาการนฺตปทานํ นามิกปทมาลา โยเชตพฺพาฯ เอตฺถญฺญานิ อาการนฺตปทานิ นาม สทฺธาทีนิฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

๗. นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา นิคฺคหีตนฺตปุลฺลิงฺคานํ ภวนฺต กโรนฺตอิจฺจาทิกสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม –

คจฺฉํ มหํ จรํ ติฎฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํฯ

คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต, คจฺฉนฺตาฯ คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเตฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตติฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉตา, คจฺฉนฺเตหิ, คจฺฉนฺเตภิฯ คจฺฉโต, คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตํฯ คจฺฉติ, คจฺฉนฺเตสุฯ โภคจฺฉํ, โภคจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโตฯ

คจฺฉาทีนิ อญฺญานิ จ ตํสทิสานํ เอวํ เญยฺยานีติ ยมกมหาเถรมตํฯ กิญฺจาเปตฺถ ตติเยกวจนฎฺฐานาทีสุ ‘‘คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺตา, คจฺฉนฺตสฺมา, คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺตสฺมึ, คจฺฉนฺตมฺหี’’ติ อิมานิ ปทานิ นาคตานิ, ตถาปิ ตตฺถ ตตฺถ ปโยคทสฺสนโต คเหตพฺพานิฯ

ตตฺร ยมกมหาเถเรน อาลปนวจนฎฺฐาเนเยว ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตํ กถิตํ, ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน เอกวจนตฺตํฯ เกหิจิ ปน ปจฺจตฺตวจนฎฺฐาเน เอกวจนพหุวจนตฺตํ, อาลปนวจนฎฺฐาเน พหุวจนตฺตํเยว กถิตํฯ ‘‘คจฺฉํ, มหํ, จร’’นฺติอาทีนํ ปน อาลปนฎฺฐาเน เอกวจนตฺตํฯ มยํ ปน พุทฺธวจเน อเนกาสุ จาฎฺฐกถาสุ ‘‘คจฺฉนฺโต, มหนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนปฺปโยคานํ ‘‘คจฺฉํ, มหํ’’อิจฺจาทีนญฺจ สานุสาราลปเนกวจนปฺปโยคานํ อทสฺสนโต ‘‘คจฺฉนฺโต ภารทฺวาโชฯ ส คจฺฉํ น นิวตฺตติฯ มหนฺโต โลกสนฺนิวาโส’’ติอาทีนํ ปน ปจฺจตฺเตกวจนปฺปโยคานญฺเญว ทสฺสนโต ตาทิสานิ รูปานิ อนิชฺฌานกฺขมานิ วิย มญฺญามฯ นิรุตฺติปิฎเก ปจฺจตฺตาลปนฎฺฐาเน ‘‘มหนฺโต, ภวนฺโต, จรนฺโต’’ติอาทีนํ พหุวจนตฺตเมว กถิตํ, น เอกวจนตฺตํฯ ตถา หิ ตตฺถ ‘‘มหํ ภวํ จรํ ติฎฺฐ’’นฺติ คาถํ วตฺวา ‘‘มหํ ติฎฺฐติ, มหนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติ จ, ‘‘โภมหา, ภวนฺโต มหนฺโต’’ติ จ, ‘‘ภวํ ติฎฺฐติ, ภวนฺโต ติฎฺฐนฺตี’’ติ จ อาทิ วุตฺตํฯ

สทฺทนีติปฺปกรณํ (ปทมาลา) ๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

๖. อาการนฺตปุลฺลิงฺคนามิกปทมาลา

อถ ปุพฺพาจริยมตํ ปุเรจรํ กตฺวา อาการนฺตปุลฺลิงฺคานํ ปกติรูเปสุ อภิภวิตุ อิจฺเจตสฺส ปกติรูปสฺส นามิกปทมาลํ วกฺขาม – สตฺถา, สตฺถา, สตฺถาโรฯ สตฺถารํ, สตฺถาโรฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถารา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภิฯ สตฺถุ, สตฺถุสฺส, สตฺถุโน, สตฺถานํ, สตฺถารานํฯ สตฺถริ, สตฺถาเรสุฯ โภสตฺถ, โภสตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโรฯ

อยํ ยมกมหาเถเรน กตาย จูฬนิรุตฺติยา อาคโต นโยฯ เอตฺถ จ นิรุตฺติปิฎเก จ กจฺจายเน จ ‘‘สตฺถุนา’’ติ ปทํ อนาคตมฺปิ คเหตพฺพเมว ‘‘ธมฺมราเชน สตฺถุนา’’ติ ทสฺสนโตฯ ‘‘สตฺถารา, สตฺถุนา, สตฺถาเรหิ, สตฺถาเรภี’’ติ กโม จ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ อสติปิ อตฺถวิเสเส พฺยญฺชนวิเสสวเสน, พฺยญฺชนวิเสสาภาเวปิ อตฺถนานตฺถตาวเสน สทฺทนฺตรสนฺทสฺสนํ นิรุตฺติกฺกโมติ ‘‘สตฺถา’’ติ ปทํ เอกวจนพหุวจนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ นิรุตฺติปิฎกาทีสุ ปน ‘‘สตฺถา’’ติ ปฐมาพหุวจนํ น อาคตํฯ กิญฺจาปิ น อาคตํ, ตถาปิ ‘‘อวิตกฺกิตา มจฺจุมุปพฺพชนฺตี’’ติ ปาฬิยํ ‘‘อวิตกฺกิตา’’ติ ปฐมาพหุวจนสฺส ทสฺสนโต ‘‘สตฺถา’’ติ ปทสฺส ปฐมาพหุวจนตฺตํ อวสฺสมิจฺฉิตพฺพํฯ ตถา วตฺตา, ธาตา, คนฺตาทีนมฺปิ ตคฺคติกตฺตาฯ ตถา นิรุตฺติปิฎเก ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนญฺจ ‘‘สตฺถุสฺส, สตฺถาน’’นฺติ จตุตฺถีฉฏฺเฐกวจนพหุวจนานิ จ อาคตานิ, จูฬนิรุตฺติยํ ปน น อาคตานิฯ ตตฺถ ‘‘มาตาปิตโร โปเสติฯ ภาตโร อติกฺกมตี’’ติ ทสฺสนโต ‘‘สตฺถาเร’’ติ ทุติยาพหุวจนรูปํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ กจฺจายนาทีสุ ‘‘โภสตฺถ, โภสตฺถา’’ อิติ รสฺสทีฆวเสน อาลปเนกวจนทฺวยํ วุตฺตํฯ นิรุตฺติปิฎเก ‘‘โภสตฺถ’’ อิติรสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘ภวนฺโต สตฺถาโร’’ติ อาราเทสวเสน อาลปนพหุวจนํ วุตฺตํฯ จูฬนิรุตฺติยํ ‘‘โภสตฺถ’’ อิติ รสฺสวเสน อาลปเนกวจนํ วตฺวา ‘‘โภสตฺถา’’ อิติ ทีฆวเสน อาลปนพหุวจนํ ลปิตํฯ สพฺพเมตํ อาคเม อุปปริกฺขิตฺวา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํฯ