๖๖.โภคทรัพย์ฤาจักมีด้วยการคิด

๖๖. โภคทรัพย์ฤาจักมีด้วยการคิด

อจินฺติตมฺปิ ภวติ, จินฺติตมฺปิ วินสฺสติ;

น หิ จินฺตามยา โภคา, อิตฺถิยา ปุริสสฺส วาฯ

“สิ่งที่ไม่ได้คิดไว้ ย่อมมีได้บ้าง

สิ่งที่คิดไว้ ย่อมพินาศไปบ้าง

โภคะทั้งหลายของสตรี หรือบุรุษ 

จะสำเร็จได้ด้วยความคิดนึกไม่มีเลย.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๖๖, กวิทัปปณีติ ๑๙๖, ขุ. ชา. ๒๗/๑๘๕๙ สรภชาดก, ๒๘/๔๕๐ มหาชนกชาดก)

..

๖๕.สิ่งที่ควรหวังและควรคิดถึง

๖๕. สิ่งที่ควรหวังและควรคิดถึง

อปตฺเถยฺยํ น ปตฺเถยฺย, อจินฺเตยฺยํ น จินฺตเย;

ธมฺมเมว สุจินฺเตยฺย, กาลํ โมฆํ น อจฺจเยฯ

“อย่าไปหวังถึงสิ่งที่ไม่ควรหวัง,

อย่าไปคิดถึงสิ่งที่ไม่ควรคิด;

ธรรมะเท่านั้นที่ควรคิดถึง,

อย่าปล่อยเวลาให้สูญเปล่า.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๖๕, กวิทัปปณีติ ๑๙๖)

..

๖๔.ทรัพย์ของสัตบุรุษ

๖๔. ทรัพย์ของสัตบุรุษ

นชฺโช ปิวนฺติ โน อาปํ, รุกฺขา ขาทนฺติ โน ผลํ;

วสฺสนฺติ กฺวจิ โน เมฆา, ปรตฺถาย สตํ ธนํฯ

„แม่น้ำ ย่อมไม่ดื่มกินนำ้เสียเอง,

ต้นไม้ ไม่เคี้ยวกินผลไม้เสียเอง;

เมฆฝน จะตกเฉพาะหย่อม หามิได้,

ทรัพย์ของสัตบุรุษทั้งหลาย ก็เช่นนั้น 

ย่อมมีไว้ เพื่อประโยชน์แก่ผู้อื่น.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๖๔, มหารหนีติ ๓๑, ธัมมนีติ ๑๔๒, กวิทัปปณีติ ๕๕)

..

๖๓.ทรัพย์ของคนดีกับคนชั่วต่างกันอย่างไร?

๖๓. ทรัพย์ของคนดีกับคนชั่วต่างกันอย่างไร?

ธนมปฺปมฺปิ สาธูนํ, กูเป วาริว นิสฺสโย;

พหุํ อปิ อสาธูนํ, น จ วารีว อณฺณเวฯ

„ทรัพย์ของคนดี เหมือนน้ำในบ่อ

แม้จะน้อยก็ใช้สอยอาศัยได้,

ส่วนทรัพย์ของคนชั่วเหมือนน้ำในทะเล 

แม้มีมากมาย ก็ใช้สอยอาศัยไม่ได้เลย.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๖๓, มหารหนีติ ๘๗, ธัมมนีติ ๓๔๕, กวิทัปปณีติ ๑๙๕)

..

ศัพท์น่ารู้ :

ธนมปฺปมฺปิ ตัดบทเป็น ธน+อปฺปํ+อปิ, ธน (ทรัพย์) + อปฺปํ (น้อย, นิดหน่อย) , อปิ (แม้, ถึงแม้) เป็นอุปสัค 

สาธูนํ: (ของคนดี, สาธุชน ท.) สาธุ+นํ, บาทคาถานี้ ในธัมมนีติ เป็น อปฺปมฺปิ สาธูนํ ธนํ. ในมหารหนีติ เป็น ทพฺพมปฺปํปิ สาธูนํ. ส่วนกวิทัปปณนีติเหมือนกันกับโลกนีติ.

กูเป: (ในบ่อน้ำ, หลุมลึก) กูป+สฺมึ 

วาริว: ตัดบทเป็น วาริ+อิว (เหมือนน้ำ),  วาริ (น้ำ, วารี) วาริ+สิ, ศัพท์ว่า วาริ มาจาก วร ธาตุ -นิเสเธ ในอรรถว่าห้าม กั้น ปฏเสธ +ณิ ปัจจัย (วร-นิเสเธ+ณิ)

วิเคราะห์ว่า:  วารยติ นินฺโนนตนฺติ วาริ,  วารยติ ปิปาสนฺติ วา วาริ.

(แปลว่า: นำ้ ชื่อว่า วาริ  เพราะอรรถว่า (ไหล) ไปสู่ที่ลุ่มและที่ดอน , 

อีกอย่างหนึ่ง นำ้ ชื่อว่า วาริ เพราะอรรถว่า ห้ามความ(หิว) กระหายได้) 

(จาก อภิธาน. ฏีกา). ส่วน อิว แปลว่า ดุจ, เหมือน, ราวกะ เป็นนิบาตบอกอุปมา 

นิสฺสโย: (ที่อาศัย, เครืองอาศัย, นิสสัย) นิสฺสย+สิ

พหุํอปิ: (แม้มาก) ตัดบทเป็น  พหุํ (มาก, เยอะ) + อปิ (แม้, ถึงแม้) เป็นอุปสัค บางแห่งเขียนแยกกันก็มี ในที่นี้จัดเป็นปกติสนธิก็พอได้ เพื่อรักษาฉันท์ 

อสาธูนํ: (ของพาล, อสาธุชน ท.)  น+สาธุ > อสาธุ+นํ

น: (ไม่, หามิได้) เป็นนิบาตบอกปฏิเสธ 

จ: (ด้วย, และ, ส่วน) เป็นนิบาต 

วารีว: (ดุจน้ำ, เหมือนน้ำ) ตัดบทเป็น วาริ+อิว 

อณฺณเว: (ในอรรณพ, ในทะเล) อณฺณว+สฺมึ

..

 

๖๒.ตำราดูม้าโคคน

 ๖๒. ตำราดูม้าโคคน

ชวเน ภทฺรํ ชานนฺติ, พลิพทฺทญฺจ วาเหน;

ทุเหน เธนุํ ชานนฺติ, ภาสมาเนน ปณฺฑิตํฯ

“จะรู้ม้าดี เพราะความเร็ว,

จะรู้โคมีกำลัง ด้วยการบรรทุก,

จะรู้จักแม่โคนมดี ด้วยการรีดถัน,

ส่วนนักปราชญ์ ย่อมรู้ได้ด้วยคารม.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๖๒, ธัมมนีติ ๒๕๔, กวิทัปปณีติ ๑๖๑)

..

๖๑.ยาพิษที่ยิ่งกว่ายาพิษ

 

๖๑. ยาพิษที่ยิ่งกว่ายาพิษ

น วิสํ วิสมิจฺจาหุ, ธนํ สงฺฆสฺส อุจฺจเต;

วิสํ เอกํว หนติ, สพฺพํ สงฺฆสฺส สนฺตกํฯ

“เหล่าผู้รู้ ไม่เรียกยาพิษว่า เป็นพิษ,

แต่เรียกทรัพย์ของสงฆ์ว่า เป็นพิษ,

ยาพิษฆ่าคนตายได้เพียงชาติเดียว,

แต่ทรัพย์ของสงฆ์ ฆ่าคนได้ทุกชาติ.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๖๑, กวิทัปปณีติ ๑๙๔)

..

๖๐.วิธีเอาชนะใจคน

๖๐. วิธีเอาชนะใจคน

อุตฺตมตฺตนิวาเตน, สูรํ เภเทน นิชฺชเย;

นีจํ อปฺปกทาเนน, วีริเยน สมํ ชเยฯ

“พึงชนะคนสูงกว่าด้วยการถ่อมตน,

พึงชนะนักเลงด้วยให้แตกกัน,

พึงชนะคนต่ำกว่าด้วยให้สินน้ำใจ,

พึงชนะคนเสมอกันด้วยความเพียร.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๖๐, มหารหนีติ ๑๔๙, กวิทัปปณีติ ๑๙๓)

..

๕๙.คนดีชอบแต่คนพาลไม่ชอบ

๕๙. คนดีชอบแต่คนพาลไม่ชอบ

โอวาเทยฺยานุสาเสยฺย, ปาปกา จ นิวารเย;

สตญฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโยฯ

“ผู้ตักเตือนและตามสั่งสอน, 

และคอยห้ามจากบาปอกุศล, 

ย่อมเป็นที่รักของสัตบุรุษ, 

แต่ไม่เป็นที่รักของอสัตบุรุษ.“

(โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๕๙, ธัมมนีติ ๑๗๘, กวิทัปปณีติ ๑๙๒, ขุ. ธ. ๒๕/๑๖, ขุ. เถร. ๒๖/๓๖๙)

..